Ελλάδα - Τουρκία, πηγαίνοντας πέρα από το Αιγαίο

Γράφει ο Άλεξ Καραγιάννης

Η Τουρκία αντιμετωπίζει πολλαπλές προκλήσεις στο εξωτερικό, για ορισμένες από τις οποίες ευθύνεται η ίδια, απέναντι σε συμμάχους, εταίρους και γείτονες. Δεν υπάρχει ευχερής διέξοδος από την επέμβασή της στη Συρία, η οποία περιπλέκει περαιτέρω το κουρδικό ζήτημα. Η Ρωσία πιέζει την Τουρκία στη Μαύρη Θάλασσα και αλλού· oι σχέσεις της Αγκυρας με τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και την Ε.Ε. είναι μετέωρες ή κακές.

Η Ελλάδα είναι μακριά από το επίκεντρο της τουρκικής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής, αλλά οι αντιπαραθέσεις στο Αιγαίο μπορούν να ξεφύγουν από τον έλεγχο αν οι ηγέτες κάνουν τις λάθος κινήσεις. Η τακτική της Τουρκίας –στιβαρή, ενίοτε εκφοβιστική διπλωματία– είναι συχνά προφανής. Δεν είναι εξίσου εύκολο να γίνει αντιληπτή μια συνεπής στρατηγική την οποία αυτή η τακτική υπηρετεί.

Η τεταμένη ανταλλαγή απόψεων μεταξύ του προέδρου Ερντογάν και των ηγετών της Ελλάδας τον περασμένο Δεκέμβριο στην Αθήνα ανέπτυξε και επέκτεινε τις τουρκικές θέσεις περί αναθεώρησης της Συνθήκης της Λωζάνης. Αυτό ήταν ένα επικίνδυνο νέο αποσταθεροποιητικό στοιχείο για τους γείτονες της Τουρκίας, που μπορεί να εκληφθεί όχι απλά ως αναθεωρητισμός αλλά και ως επεκτατισμός, δεδομένων των τουρκικών στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Συρία και στο Ιράκ.

Εξετάζοντας τη Λωζάνη (το κείμενο και το ιστορικό πλαίσιο), ο σκοπός της είναι σαφής: να τερματίσει αιώνες ευρωπαϊκής πίεσης στην οθωμανική αυτοκρατορία· να καταργήσει τις διομολογήσεις (παραβίαση των εσωτερικών υποθέσεων του οθωμανικού κράτους)· να εξαλείψει τη Συνθήκη των Σεβρών, που είχε διαμελίσει την ίδια την Τουρκία· και να επικυρώσει μείζονες εδαφικές προσαρμογές σε μέρη όπου η Τουρκία είχε εγκαταλείψει τις διεκδικήσεις της (Λιβύη, Αίγυπτος, Σουδάν, Κύπρος, Δωδεκάνησα και εξαρτώμενες νησίδες) και άλλες εδαφικές αλλαγές από προηγούμενες συνθήκες και συμφωνίες, μεταξύ των οποίων και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Η Λωζάνη εδραίωσε και οριοθέτησε τα σύνορα της Τουρκίας, παρέχοντάς της εδαφική βεβαιότητα και σαφήνεια.

Δευτερευόντως, η Συνθήκη καθόρισε τα σύνορα για τις χώρες που γειτονεύουν με την Τουρκία. Η θέση της Τουρκίας περί «αμφίσημου» καθεστώτος των νησιών, νησίδων και βραχονησίδων που δεν αναφέρονται ρητά στο κείμενο της Συνθήκης δεν υποστηρίζεται από το ιστορικό της διαπραγμάτευσης.

Η επανεξέταση μιας συνθήκης που σχεδιάστηκε για να επιβεβαιώσει τα σύνορα της Τουρκίας είναι μια ριψοκίνδυνη κίνηση για την Αγκυρα· οι γείτονές της μπορεί να έχουν τα δικά τους αιτήματα, που ενδεχομένως να οδηγήσουν σε επανεξέταση όλων των συνόρων και των μειονοτικών δικαιωμάτων. Παρότι το άρθρο 16 επιτρέπει «ειδικές διευθετήσεις» στο μέλλον για την οριοθέτηση συνόρων, η διατύπωση αυτή αφορούσε στενές και συγκεκριμένες προσαρμογές σε φιλικούς όρους, όχι ευρείες αλλαγές σε συνθήκες αντιπαράθεσης, διπλωματικής ή στρατιωτικής. Η Τουρκία έχει καταστρατηγήσει το πνεύμα αλλά και το γράμμα της Συνθήκης, διαταράσσοντας τη σταθερότητα στην περιοχή.

Πιο συγκεκριμένα, στο Αιγαίο η επανεξέταση της Λωζάνης δεν θα έδινε λύση στο ζήτημα της υφαλοκρηπίδας (και των υδρογονανθράκων ή άλλων μορφών ορυκτού πλούτου που μπορεί να βρίσκονται εκεί). Αφήνοντας στην άκρη τις αλληλοσυγκρουόμενες νομικές ερμηνείες για την υφαλοκρηπίδα, ας στραφούμε στη συμπεριφορική επιστήμη για να αναλύσουμε τη λογική της λήψης αποφάσεων. Σύμφωνα με το αποτέλεσμα κληροδοτήματος (endowment effect), κάτι που διαθέτουμε έχει μεγαλύτερη αξία από κάτι που δεν διαθέτουμε. Αντίστοιχα, ο πόνος της απώλειας αυτού που διαθέτουμε υπερέχει όποιου οφέλους μπορεί να αποκτήσουμε στο αβέβαιο μέλλον.

Συνεπώς, όποια κι αν είναι η συναισθηματική φόρτιση που συνδέεται με την εθνική κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα, βλέπουμε μία ιδιαίτερα ορθολογική ελληνική αντίδραση στις τουρκικές απόπειρες αλλαγής του στάτους κβο.

Δεύτερον, η έννοια της αλτρουιστικής τιμωρίας συνίσταται στην ιδέα ότι η μία πλευρά μπορεί να απορρίψει την επιθετικότητα της άλλης, θυσιάζοντας πιθανά μελλοντικά οφέλη, ώστε να την τιμωρήσει. Σε αυτή την περίπτωση, η τακτική της Τουρκίας –η μαξιμαλιστική προσέγγιση που χρησιμοποιεί πίεση αντί για κίνητρα– έχει δημιουργήσει τριβές, αντιστάσεις και ευθεία εναντίωση, απομακρύνοντάς την περισσότερο από τον υποτιθέμενο στόχο τής καλύτερης πρόσβασης στους πόρους του Αιγαίου.

Η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν καθιερώσει ένα de facto μορατόριουμ στις έρευνες για υδρογονάνθρακες στο Αιγαίο. Ενίοτε, ωστόσο, οι δημόσιες δηλώσεις πολιτικών, οι εξορμήσεις ψαράδων και οι ρίψεις στεφάνων έχουν πυροδοτήσει πολεμοχαρή επιθετικότητα από τη μία ή και τις δύο πλευρές, δοκιμάζοντας τα προσόντα διαχείρισης κρίσεων των ηγετών. Ακόμα και αν οριοθετηθεί η υφαλοκρηπίδα στο Αιγαίο με τρόπο που να ικανοποιεί και τις δύο πλευρές, αυτό δεν θα έλυνε όλα τα προβλήματα.

Η υφαλοκρηπίδα είναι ένα νομικό και πολιτικό κατασκεύασμα· οι πόροι είναι πραγματικοί. Τα όποια πιθανά αποθέματα δεν θα ευθυγραμμίζονται εύτακτα με τα όρια που θα τεθούν νομικά. Οι δύο πλευρές μπορεί να βρεθούν σε μία κούρσα για να εξορύξουν από κοιτάσματα που εκτείνονται πέρα από τη μία ή την άλλη περιοχή· η φυσική του εγχειρήματος σημαίνει ότι η εξόρυξη από οποιοδήποτε σημείο θα αφαιρέσει αποθέματα από όλο το κοίτασμα, προκαλώντας έτσι νέες αντιπαραθέσεις. Εναλλακτικά, μπορεί να ανακαλυφθούν νέα κοιτάσματα που θα οδηγήσουν σε νέες κατηγορίες για άδικη οριοθέτηση. Και φυσικά, οι δύο πλευρές θα πρέπει να συνεργαστούν σε μία σειρά από ναυτιλιακά ζητήματα σχετικά με τη μεταφορά του πετρελαίου και του αερίου που θα εξορυχθεί (δεξαμενόπλοια, αγωγοί), αλλά και σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος σε μια σεισμογενή περιοχή που είναι δημοφιλής τουριστικός προορισμός και ενισχύει την οικονομία και των δύο χωρών.

Καθώς πλησιάζουν οι τουρκικές εκλογές, με τον εθνικισμό και τον λαϊκισμό να παίζουν σημαντικό ρόλο, οι προοπτικές επίλυσης των διαφορών στο Αιγαίο είναι αχνές. Οι εξοπλιστικές φιλοδοξίες της Τουρκίας (αγορά των ρωσικών πυραύλων S-400, γερμανικών υποβρυχίων, αμερικανικών F-35), αν και είναι απίθανο να εκπληρωθούν πλήρως, εντούτοις συμβάλλουν περαιτέρω στην αποσταθεροποίηση της περιοχής, καθώς οι στρατιωτικές της προθέσεις και δυνατότητες ξεφεύγουν ολοένα και περισσότερα από αυτές της Ελλάδας.

Η αποκλιμάκωση από ένα σκηνικό κρίσης είναι δύσκολη υπόθεση ακόμα και για τους πιο ορθολογιστές και ψύχραιμους ηγέτες. Η αντίληψή τους διαμορφώνεται από παλαιότερα επεισόδια και υπόκεινται σε ασυνείδητες προκαταλήψεις σχετικά με κίνητρα και προθέσεις. Δεν έχουν 100% ακριβή πληροφόρηση όλη την ώρα, ούτε έχουν πληροφόρηση σε πραγματικό χρόνο. Η παρερμηνεία, οι λάθος υπολογισμοί, τα σφάλματα και οι τεχνικές βλάβες είναι συχνές σε καταστάσεις μεγάλης έντασης. Ελπίζοντας στην παρέμβαση τρίτων για την εκτόνωση της έντασης δεν συνιστά στρατηγική. Η μείωση της θερμοκρασίας θα ήταν μία έξυπνη κίνηση εκ μέρους της Τουρκίας, ώστε να ξεκινήσει η ανοικοδόμηση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης με την Ελλάδα και τους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ.

Η ειρωνεία είναι ότι ενώ η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν διαφορές για τους υδρογονάνθρακες στο Αιγαίο, αμφότερες απολαμβάνουν έναν φυσικό πόρο που δεν χρειάζεται να τον μοιραστούν – την ηλιακή ενέργεια. Οταν οι ερευνητές πετύχουν άλματα στη σχετική τεχνολογία, η ηλιακή ενέργεια θα γίνει πιο οικονομική και αξιόπιστη. Η χρήση ηλεκτροκίνητων οχημάτων και η παραγωγή ηλιακής ενέργειας θα μπορούσαν να μετασχηματίσουν τόσο τους ενεργειακούς όσο και τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς στην περιοχή. Θα ήταν σοφή κίνηση και για τις δύο χώρες να στραφούν στην ηλιακή ενέργεια και όχι στους υδρογονάνθρακες για την οικονομική τους ανάπτυξη και να αφήσουν στο παρελθόν τις διαφορές τους στο Αιγαίο.

* Ο κ. Αλεξ Καραγιάννης είναι πρώην διπλωμάτης των ΗΠΑ, με θητεία στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Το άρθρο αποτελεί συμπτυγμένη εκδοχή παρουσίασης που έκανε πρόσφατα σε εκδήλωση του Κολεγίου Ανατόλια, του Πανεπιστημίου Kadir Has και του Dukakis Center στη Θεσσαλονίκη. Εκφράζει προσωπικές απόψεις και όχι αυτές της κυβέρνησης των ΗΠΑ.
Καθημερινή

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση