Η Ιταλία σε αναζήτηση της γεωπολιτικής της ταυτότητας

Το άρθρο που ακολουθεί στάλθηκε στο ιστολόγιο από τον ίδιο τον κύριο Graziani, τον οποίο και ευχαριστούμε για την προτίμησή του. Η μετάφραση του κειμένου έγινε από την μεταφραστική ομάδα του ιστολογίου

• Έχοντας βγει ηττημένη από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αμέσως μετά από την απελευθέρωσή της, η Ιταλία καταλαμβάνεται αμέσως από τις Ηνωμένες Πολιτείες, μπαίνει με τη βία στο ΝΑΤΟ κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου και αναγκάζεται να προσανατολιστεί προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ιταλία του σήμερα είναι αιχμάλωτη του παρελθόντος της, ενώ οι διεθνείς σχέσεις αλλάζουν ραγδαία. Για τον Tiberio Graziani*, αν και η Ρώμη δεν είναι ακόμη σε θέση να αναπτύξει μια ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, είναι καιρός να σκεφτεί μια στρατηγική εξόδου με βάση τις ιστορικές και γεωγραφικές της ιδιαιτερότητες. Η Ιταλία αρχίζει να αφουγκράζεται το κάλεσμα του φυσικού της χώρου: της ευρύτερης Μεσογείου.

Του Tiberio Graziani*

Απόδοση: Ας Μιλήσουμε Επιτέλους

• Χώρα περιορισμένης κυριαρχίας
• Αιχμάλωτη του ψυχρού πολέμου η Ιταλία, μπορεί να βρει τη θέση της στη σημερινή γεωπολιτική σκηνή;

Παρά την ευνοϊκή της γεωγραφική θέση και την ιδιότυπη γεωγραφική μορφολογία της, η σημερινή Ιταλία δεν διαθέτει ένα δικό της γεωπολιτικό δόγμα.

Αυτό αποτελεί συνέπεια τριών συγκεκριμένων παραγόντων:

• της συμμετοχής της Ιταλίας στην σφαίρα επιρροής των ΗΠΑ (δηλ. του λεγόμενου Δυτικού συστήματος),
• της βαθιάς κρίσης εθνικής ταυτότητας που την χαρακτηρίζει και
• της περιορισμένης γεωπολιτικής κουλτούρας αυτών που την κυβερνούν.

Όσον αφορά τον πρώτο παράγοντα, δεν περιορίζει απλώς την κυριαρχία του ιταλικού κράτους σε αρκετούς τομείς, από την άμυνα μέχρι την εξωτερική πολιτική -για να αναφέρουμε τους σημαντικότερους που σχετίζονται με τις γεωπολιτικές παραμέτρους- αλλά επηρεάζει επίσης την εσωτερική πολιτική και την οικονομία της Ιταλίας, καθώς και τις στρατηγικής σημασίας αποφάσεις σε ζητήματα ενέργειας, τεχνολογικής έρευνας και υλοποίησης μεγαλόπνοων προγραμμάτων υποδομής. Τέλος, περιορίζει τα μέτρα της πάταξης των εγχώριων εγκληματικών οργανώσεων. Μέχρι και σήμερα, η Ιταλική Δημοκρατία ακολουθεί τον χρυσό κανόνα του "συνεργατικού ή αναποτελεσματικού ρεαλισμού", δηλαδή έχει παραιτηθεί από την ευθύνη του να είναι υπεύθυνη της μοίρας της (1). Μια παραίτηση αυτού του είδους, που τοποθετεί την Ιταλία σε μια κατάσταση "παθητικής εξάρτησης" και συνδέει τις στρατηγικές επιλογές της με την εκάστοτε "καλή θέληση του υποτάσσοντος κράτους" (2), δεν μπορεί παρά να είναι συνέπεια ή της συνθήκης ειρήνης του 1947 ή της ιδεολογικής αμφισημίας του ιταλικού συνταγματικού δικαίου. Σύμφωνα με το τελευταίο, η κυριαρχία ανήκει στο λαό, που είναι μια κοινωνικοοικονομική και πολιτισμική οντότητα, ευμετάβλητη και σχετικά ομοιογενής, και όχι σε ένα σαφώς καθορισμένο πολιτικό κατασκεύασμα όπως είναι το κράτος. (3)

Ο δεύτερος παράγοντας αναιρεί μια από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για τον ορισμό ενός συναφούς γεωπολιτικού δόγματος. Η κρίση της ιταλικής ταυτότητας οφείλεται σε πολύπλοκα αίτια που χρονολογούνται από την συγκυρία της μη επιτυχούς σύζευξης αρκετών εθνικών ιδεολογιών (βασισμένων σε αξίες του καθολικισμού, του μοναρχισμού, του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού και του τεκτονισμού) που χαρακτήρισαν την διαδικασία της ενοποίησης, της οικοδόμησης του ιταλικού κράτους και, μετά το πέρας της φασιστικής περιόδου, της εγκαθίδρυσης της σημερινής ρεπουμπλικανικής τάξης.

Επιπλέον, η κρίση της εθνικής ταυτότητας οφείλεται επίσης στην εσφαλμένη αντίληψη της εμπειρίας του φασισμού και στο σοκ της στρατιωτικής ήττας.

Η ρομαντική φρασεολογία περί έθνους-κράτους, οι μύθοι του έθνους και, σε μετέπειτα φάση, αυτοί της "αντίστασης" και της "απελευθέρωσης" δεν προσέφεραν κανένα όφελος για τα συμφέροντα της Ιταλίας, η οποία, 150 χρόνια μετά την ενοποίησή της, αναζητά ακόμη τη δική της εθνική ταυτότητα.

Τέλος, ο τρίτος παράγοντας, ο οποίος, για ιστορικούς λόγους, συνδέεται εν μέρει με τους υπόλοιπους, δεν μας επιτρέπει να θέσουμε το πρόβλημα των γεωπολιτικών αρχών μεταξύ των προτεραιοτήτων της εθνικής ατζέντας της χώρας.

Παρ' όλα αυτά, η παρουσία μιας κάποιας γεωπολιτικής - ή μάλλον εξωτερικής πολιτικής που βασίζεται σε μεγάλο μέρος στην γεωγραφική θέση της χώρας - είναι γεγονός που χαρακτηρίζει την ρεπουμπλικανική Ιταλία, μέσα από το σύνολο των διαφορετικών γεγονότων της ιστορίας της. Η γεωπολιτική αυτή συνίσταται στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής με γνώμονα τα εθνικά συμφέροντα και, υπό αυτή την έννοια, διαφέρει από αυτήν που υπαγορεύεται από τις ΗΠΑ, οι οποίες στόχο έχουν την διατήρηση της ηγεμονίας της Ουάσιγκτον στην περιοχή της Μεσογείου.

Συγκεκριμένα, πολιτικοί ηγέτες όπως ο Aldo Moro, ο Giulio Andreotti και ο Bettino Craxi, καθώς και σημαντικά κυβερνητικά στελέχη όπως ο Εnrico Mattei**, εστίασαν την προσοχή τους στις χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, παρ' όλο που οι διπλωματικές αυτές σχέσεις βασίζονταν απλά στην επιδίωξη "καλής γειτονίας" και "αμοιβαίας ευημερίας". Η στάση αυτή ήταν σε πλήρη συνάρτηση με τη γεωγραφική θέση της Ιταλίας στη Μεσόγειο, αφού θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμη στο μέλλον, είτε για την επίτευξη μιας πιθανής αίσιας "χειραφέτησης" της δημοκρατικής πλέον Ιταλίας από τον βορειοαμερικανικό πόλο επιρροής, είτε για την ανάδειξη της Ρώμης σε σημαντική περιφερειακή δύναμη στα πλαίσια ενός τακτού διπολικού συστήματος.

Μια τέτοια στρατηγική, στόχος της οποίας θα είναι αυτό που ο Αργεντινός μελετητής της γένεσης των εθνικών δυνάμεων Marcelo Gullo αποκάλεσε "απελευθερωτικό ρεαλισμό", θα μπορούσε, αν είχε πραγματωθεί, να αποτελέσει τη βάση για τη μετάβαση της Ιταλίας από μια κατάσταση "παθητικότητας" σε μια κατάσταση "ενεργητικής υποταγής", δηλ. σε ένα στάδιο κρίσιμο για την απόκτηση ενός κάποιου βαθμού αυτονομίας μέσα στο διεθνές γίγνεσθαι.

Η αποτυχία της μη διεκδικητικής πολιτικής της Ιταλικής Δημοκρατίας οφείλεται, εκτός από τις παρεμβάσεις των ΗΠΑ, στην ασυνέπεια των κινήσεών της, καθώς και στην αντιφατική της συμπεριφορά, αλλά και στην αντίσταση που προβάλλεται στο εσωτερικό της χώρας από φιλοαμερικανικούς και φιλοσιωνιστικούς παράγοντες. Δυστυχώς, αμέσως μετά την κατάρρευση του διπολικού συστήματος και της λεγόμενης "Πρώτης Δημοκρατίας", οι πρωτοβουλίες αυτές που εκδηλώθηκαν και είχαν στόχο την απόκτηση περιορισμένης αυτονομίας της ιταλικής εξωτερικής πολιτικής, εξέλειψαν οριστικά.

Η Ιταλία σήμερα, μια ευρωμεσογειακή χώρα υποταγμένη στα συμφέροντα των ΗΠΑ, βρίσκεται σε δύσκολη θέση διότι, όντας μέλος και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ, όχι μόνο επηρεάζεται αρνητικά από τις εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας που αφορούν την ευρωπαϊκή ήπειρο, ιδιαίτερα στις κεντρικοανατολικές της περιοχές (π.χ. το πολωνικό ζήτημα που αφορά την "ασφάλεια" ή το ενεργειακό), αλλά υφίσταται επίσης τις αρνητικές συνέπειες των πολιτικών στρατηγικών που εφαρμόζονται από την Ουάσιγκτον στην Εγγύς και Μέση Ανατολή.

Επίσης, η υποτέλεια της Ιταλίας στις ΗΠΑ, η οποία - και αυτό θα πρέπει να υπογραμμιστεί - γίνεται προφανής αν δούμε την περιορισμένη κυριαρχία του ιταλικού κράτους, επιτείνει την χαρακτηριστική αδυναμία των χερσονησιακών περιοχών της Ιταλίας (αποτέλεσμα εντάσεων μεταξύ των ηπειρωτικών και των χερσονησιακών / νησιωτικών περιοχών της χώρας - αν και στην περιπτωση της Ιταλίας είναι περιορισμένης έκτασης) και αυξάνει την φυγόκεντρη τάση αποσπασματοποίησης, πράγμα που δυσχεραίνει, ακόμα και στα πιο βασικά σημεία, τη διαχείριση από μέρους του κράτους.

Η αμερικανική στρατιωτική κατοχή, στα πλαίσια της Βορειοατλαντικής "Συμμαχίας", με περισσότερες από 100 στρατιωτικές βάσεις στη διάθεσή της (4), η έλλειψη απαραίτητων ενεργειακών πόρων, η οικονομική αδυναμία, η κοινωνική αστάθεια, που είναι αποτέλεσμα της συνεχούς διάβρωσης του "κράτους πρόνοιας", όλοι αυτοί οι παράγοντες στέκονται εμπόδιο στην χάραξη νέων λειτουργικών "περασμάτων" που θα συνδέουν τις μεσογειακές περιοχές με αυτές της Αδριατικής, των Βαλκανίων και του Δούναβη. Κάθε φορά που η Ιταλία έχει εστιάσει την προσοχή της σε αυτά τα σχέδια, ήταν πάντα μέσα στα πλαίσια των υπερατλαντικών συμφερόντων, τα οποία εμπεριείχαν εκ των πραγμάτων το απόλυτο πλεονέκτημα δυνάμεων εκτός Ιταλίας και Ευρώπης.

Η ευκαιρία της Ιταλίας να διαμορφώσει έναν ανεξάρτητο γεωπολιτικό ρόλο δεν εξαρτάται, προφανώς, από την βούληση της ίδιας της Ρώμης, αλλά περισσότερο από τις συνέπειες των εξελίξεων που θα προκύψουν από τη νέα παγκόσμια πολυπολική πραγματικότητα για τις χώρες της Μεσογείου και την ηπειρωτική Ευρώπη. Οι συνεχείς γεωπολιτικές μεταβολές μεγάλης σημασίας, που υπαγορεύονται κατά πρώτο λόγο από τη Ρωσία, είναι πιθανό να αυξήσουν τη στρατηγική επιρροή της Ιταλίας στην Μεσόγειο, στα πλαίσια της οργάνωσης και σταθεροποίησης του νέου αυτού πολυπολικού συστήματος και της πιθανής "ολοκλήρωσης" Ευρώπης και Ασίας. Μάλιστα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διεύρυνση του νέου αυτού πολυπολικού γεωπολιτικού συστήματος θα πραγματωθεί μέσω μιας διαδικασίας αποσυναρμολόγησης ή συρρίκνωσης του σημερινού ανατολικού πόλου, που σήμερα τελεί υπό τον έλεγχο της αμερικανικής ηγεσίας, ξεκινώντας από τις περιφέρειές του. Η ευρω-αφρο-ασιατική ήπειρος, η χερσονησιακή Ευρώπη, η λεκάνη της Μεσογείου και το νησιωτικό τόξο της Ιαπωνίας αποτελούν χαρακτηριστικές τέτοιες περιφέρειες.

Ρωσία και Τουρκία: οι δύο γεωπολιτικοί πόλοι

Οι πρόσφατες αλλαγές στο παγκόσμιο γεωπολιτικό πλαίσιο είχαν ορισμένες επιπτώσεις, οι οποίες πιθανόν να "απελευθερώσουν" την πλειονότητα του συνόλου των χωρών του λεγόμενου Δυτικού συστήματος από τον έλεγχο του "Αμερικανού εταίρου". Σαν αποτέλεσμα το νέου αυτού παγκόσμιου πλαισίου, και σύμφωνα με αυτό, η Ρώμη ίσως να αναπτύξει ένα δικό της γεωπολιτικό δόγμα. Όπως είναι γνωστό, η αποκατάσταση της ισχύος της Ρωσίας σε παγκόσμιο επίπεδο και ο σημαντικός ρόλος που διαδραματίζουν η Κίνα και η Ινδία έχουν μεταβάλει τις ισορροπίες στις σχέσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και έχουν γίνει αφορμή να θεμελιωθεί μια νέα πραγματικότητα, η οποία βασίζεται σε ηπειρωτικούς γεωπολιτικούς άξονες που προκύπτουν μέσα από στρατηγικές συμφωνίες και όχι απαραίτητα μέσα από στρατιωτικές επεμβάσεις.

Οι αλλαγές αυτές παρατηρούνται και στο νότιο τμήμα του ανατολικού ημισφαιρίου, που παλιότερα θεωρούνταν "γήπεδο" των ΗΠΑ, όπου οι σχέσεις μεταξύ Βραζιλίας, Αργεντινής και Βενεζουέλας και των ευρωπαϊκών και ασιατικών δυνάμεων που αναφέραμε έγιναν αιτία για τη δημιουργία μιας νέας γεωπολιτικής θεώρησης: αυτής του νοτιοαμερικανικού πόλου.

Όσο για την περιοχή της Μεσογείου, ο σημαντικότερος παράγοντας έχει αποδειχθεί ότι είναι η Άγκυρα, μετά από την πρόσφατη μεταστροφή της στην εξωτερική πολιτική που ασκεί σε σχέση με τις χώρες της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Ο διαχωρισμός της θέσης της Άγκυρας από αυτές της Ουάσιγκτον και του Τελ Αβίβ, ίσως αναδειχθεί, μεσοπρόθεσμα, σε σημαντικό παράγοντα στη διαδικασία εκείνη που θα έχει στόχο την ίδρυση ενός ευρωασιατικού γεωπολιτικού συστήματος. Μάλιστα, σηματοδοτεί το πρώτο πραγματικό γεγονός δυνατό να πυροδοτήσει την έναρξη της διαδικασίας της αποσυναρμολόγησης, ή συρρίκνωσης, του ανατολικού άξονα, με πρώτη φάση τις ζυμώσεις στην λεκάνη της Μεσογείου.

Με δεδομένο τις σημερινές συνθήκες, αν η Ιταλία πραγματικά είχε τη θέληση να βγει από την αμερικανική "κηδεμονία" της, θα έπρεπε να στηριχτεί στούς δύο γεωπολιτικούς πόλους που εκπροσωπούνται από τη Ρωσία και την Τουρκία.

Μια συμφωνία μεταξύ Ρώμης και Άγκυρας που θα αφορά την πολιτική τους στην Εγγύς Ανατολή πιθανόν να προσέφερε στην Ιταλία την φερεγγυότητα που έχει χαθεί λόγω της υποτέλειας της στην Ουάσιγκτον, μια φερεγγυότητα απαραίτητη για να γυρίσει σελίδα, αφήνοντας πίσω την στείρα πολιτική που υιοθέτησε χρόνια τώρα το ιταλικό υπουργείο εξωτερικών στις σχέσεις του με τις χώρες της νότιας Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής.

Επιπλέον, μια τέτοια συμφωνία θα έδινε και στις δύο χώρες εξίσου την ευκαιρία να επαναδιαπραγματευτούν τον φορτικό και μη αποδοτικό ρόλο τους μέσα στην Ατλαντική Συμμαχία και να προτείνουν την μετατροπή των στρατιωτικών βάσεων του ΝΑΤΟ σε μια πολυπολιτισμική αμυντική δομή που θα εξυπηρετεί την άμυνα της περιοχής της Μεσογείου και άρα θα απαρτίζεται από προσωπικό που θα προέρχεται από όλες τις μεσογειακές χώρες, κατά το πρότυπο της Οργάνωσης του Συμφώνου Εθνικής Ασφάλειας (ΟΤCS). Για την επίτευξη αυτής της "στρατηγικής εξόδου" από τις υποχρεώσεις της προς τις ΗΠΑ, η Ρώμη θα πρέπει να αναζητήσει ισχυρούς υποστηρικτές, όχι μόνο στην Άγκυρα, αλλά και στην Τρίπολη, τη Δαμασκό, την Τεχεράνη και φυσικά στη Μόσχα.

Εξάλλου, είναι βέβαιο ότι η Μόσχα θα στήριζε την έξοδο της Ρώμης από την αμερικανική τροχιά, με βάση την φυσική γεωπολιτική της προβολή προς τις περιοχές της Αδριατικής, των Βαλκανίων και του Δούναβη.

Φυσικά, όλα αυτά θα συνέβαιναν υπό την προϋπόθεση ότι η Ιταλία, η Τουρκία και η Ρωσία θα συμφωνούσαν με βάση τα κοινά τους συμφέροντα μέσα στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, που θα περικλείεται από την Μεσόγειο, την Μαύρη και την Κασπία Θάλασσα.

1. Marcelo Gullo, La insurbodinación fondante, εκδ. Editorial Biblos, Μπουένος Άιρες, 2008, σελ. 26-27.

2. Marcelo Gullo, ibid.

3. Costituzione e popolo sovrano, εκδ. il Mulino, Μπολόνια, 2004, σελ.11 και 91-98.

4. Fabrizio Di Ernesto, Portaerei Italia. Sessant’anni di NATO nel nostro Paese, εκδ. Fuoco, Ρώμη, 2009.

* Ο Tiberio Graziani είναι αρχισυντάκτης της ιταλικής γεωπολιτικής επιθεώρησης Eurasia. Rivista di Studi Geopolitici (Ευρασία, Επιθεώρηση Γεωπολιτικών Σπουδών) και αρθρογράφος. Είναι συνιδρυτής του Istituto Enrico Mattei di Alti Studi per il Vicino e Medio Oriente και καθηγητής στο Istituto per il Commercio Estero.

**Σ.τ.Μ. Για τον ρόλο του Enrico Mattei, διαβάστε περισσότερα εδώ (σελ. 3)

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση