Ο αιώνας των καταστροφών

• Του Δημήτρη Κωνσταντακόπουλου

Κατρίνα, Μεξικό, θερμοκήπιο και τώρα Φουκουσίμα, συνδυάζονται με οικονομική κρίση και πόλεμο για να εγκαινιάσουν τον «21ο αιώνα των καταστροφών».

Θέλετε να πληροφορηθείτε τι συμβαίνει ή μπορεί να συμβεί τώρα στην Ιαπωνία; Θέλετε να μάθετε τα βασικά στοιχεία του πυρηνικού ζητήματος; Μη διαβάζετε εφημερίδες, αφήστε τις ιδιοτελείς ανοησίες των εξ επαγγέλματος απατεώνων «πολιτικής» και «ενημέρωσης», ενίοτε και της επιστήμης, όταν γίνεται θεραπαινίδα του εγωϊσμού και της εξουσίας. Δείτε την ταινία «’Ονειρα» του Ακίρα Κουροσάβα. Γυρισμένη το 1990, προβλέπει την έκρηξη των έξη αντιδραστήρων της Φουκουσίμα και όσα συμβαίνουν ή μπορεί να συμβούν στη χώρα του Ανατέλλοντος, που κινδυνεύει να γίνει Δύοντος Ηλίου. Μην κυττάτε μόνο τα πλάνα. Σκεφτείτε τους διαλόγους. Πέντε-δέκα φράσεις. Συνοψίζουν, με τη δωρική λιτότητα που χαρακτήριζε ακόμα την έκφραση των προσωκρατικών Ιώνων, θάλεγε κανείς, την «εξίσωση των πυρηνικών».

«Προφήτη» λένε τώρα τον ποιητή του γιαπωνέζικου κινηματογράφου. Σωστό και παραπλανητικό. Ο Κουροσάβα δεν είναι μάγος, δεν κάνει μεταφυσική, ούτε την αντιπαραθέτει στον Ορθό Λόγο, την Επιστήμη, το διαφωτιστικό πρόταγμα, όπου πολλοί ψάχνουν τις αιτίες πρωτοφανών απειλών. Ο σκηνοθέτης γίνεται «μάγος» αντιπαραθέτοντας, με τα καλλιτεχνικά μέσα, τον ορθολογισμό στον κοινωνικό παραλογισμό (το Εμείς στο Εγώ). Δεν ξέρει περισσότερα για τους κινδύνους της ατομικής ενέργειας από τους χιλιάδες, εξαιρετικά καταρτισμένους επιστήμονες, που πληρώνονται αδρά για να συμβουλεύουν την παντοδύναμη πυρηνική βιομηχανία και τις κυβερνήσεις. ‘Εγινε «προφήτης» γιατί, θεμελιώδης γνώση και μεγάλο «ταλέντο», συνδυάστηκαν με μια ανώτερη μορφή «ηθικής», «συναισθηματικής» νοημοσύνης και ανεξαρτησίας.

Το «περίσσευμα συνείδησης» που διαθέτει τον κάνει εκπρόσωπο ενός ανώτερου τύπου ανθρώπου, που, ευτυχώς, παράγεται ακόμα και στις πιο σκοτεινές ιστορικές περιόδους, όπως η σημερινή, αλλά και καταστρέφεται διαρκώς και ανελέητα από τον κρατούντα, προϊστορικό πολιτισμό του Εγώ, του Χρήματος και της Βίας. Αυτός ο πολιτισμός, αντανάκλαση και διαμορφωτής συνάμα του συστήματος οικονομικο-κοινωνικών σχέσεων, προκάλεσε την πυρηνική καταστροφή της Ιαπωνίας, αγνοώντας τους κινδύνους για τους ανθρώπους, εν ονόματι της διαρκούς αναζήτησης μεγαλύτερων περιθωρίων κέρδους. (Αυτός προκάλεσε και την καταστροφή στο Τσέρνομπιλ, με τους σοβιετικούς γραφειοκράτες σε διαρκή προσπάθεια αύξησης της δύναμης του συστήματος που εκπροσωπούσαν, χωρίς μηχανισμούς ελέγχου και αποτελεσματικής συμπερίληψης του κόστους).

Αν προτιμάτε πιο «παληομοδίτικες», «μαρξιστικές» εκφράσεις, μπορούμε να μιλήσουμε για τον καπιταλισμό, ως σύστημα παραγωγής και διανομής και των ιδεών που το συνοδεύουν. Ιδίως μάλιστα στην τωρινή φάση, του «καπιταλισμού της καταστροφής», που χαρακτηρίζεται από πλήρη επικράτηση του χρηματιστικού κεφαλαίου που, χάνοντας και τα όποια, ενδεχομένως «προοδευτικά» χαρακτηριστικά διέθετε στο παρελθόν, τείνει να γίνει κύριος μηχανισμός καταστροφής της ανθρωπότητας. Την πιο τρανή απόδειξη την έδωσε η πορεία του γεν μετά την καταστροφή. Θα περίμενε κανείς να υποτιμηθεί, ως αντανάκλαση της συμφοράς που έπληξε την Ιαπωνία. Στην πραγματικότητα ανατιμήθηκε, για μια σειρά καθαρά κερδοσκοπικούς λόγους, αναγκάζοντας τις κεντρικές τράπεζες σε σπάνια παρέμβαση. «Οργανωτής» του κόσμου μας, με τρόπο που επαληθεύει εκπληκτικά έναν άλλο «προφήτη», τον Μαρξ του Κομμουνιστικού Μανιφέστου και των Γκρούντρισσε, η «Αυτοκρατορία του Χρήματος» κερδίζει από τις καταστροφές, τις χρεωκοπίες χωρών και κοινωνιών, τους πολέμους που εξαπολύει. Κι αφού κερδίζει, προκαλεί τέτοια φαινόμενα.

Αν η οικονομική κρίση απέδειξε ξανά την αδυναμία «αυτορρύθμισης» της αγοράς, στην οποία θεμελιώνεται ο «φιλελευθερισμός», η πυρηνική καταστροφή αποδεικνύει την αδυναμία «αυτορρύθμισης», σε συνθήκες μάλιστα «καπιταλισμού της καταστροφής», μακράν του κοινωνικού ελέγχου, της «τεχνόσφαιρας». Ορισμένα μάλιστα είδη τεχνολογίας, όπως η πυρηνική, είναι γενικά αδύνατο να ρυθμισθούν και πρέπει να καταργηθούν, εκτός ίσως μερικών πολύ περιορισμένων χρήσεων. Ούτε υπάρχει, ούτε πρόκειται να βρεθεί τεχνολογία (γιατί προσκρούει σε νόμους της φύσης, θα ήταν «λυδία λίθος») που να επιτρέπει την ασφαλή αποθήκευση πυρηνικών αποβλήτων για χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια! Ακόμα και το πιο ασφαλές σύστημα αργά ή γρήγορα θα υποστεί σφάλμα ή «ατύχημα», οι συνέπειες όμως ακόμα και μιας πυρηνικής καταστροφής υπερβαίνουν κατά πολύ το οποιοδήποτε «όφελος».

Το ίδιο ισχύει και πολύ ευρύτερα, για την ίδια την έννοια της «ανάπτυξης», όπως τουλάχιστο ορίζεται από το σύστημά μας. ‘Όχι μόνο είναι όλο και πιο εμφανείς οι αρνητικές πτυχές της (π.χ. τι νόημα έχει να μετράμε ως αύξηση του ΑΕΠ το άθροισμα της ρυπαίνουσας και της αντιρρυπαντικής βιομηχανίας;), αλλά είναι και προφανές ότι φτάσαμε στα όρια που θέτουν οι φυσικές παράμετροι του πλανήτη. Το παγκόσμιο κλίμα είναι «ευαίσθητη», «ασταθής» ισορροπία, γεγονός που μας στερεί και από τη δυνατότητα πειραματισμού. Σχετικά περιορισμένη μετακίνηση από το σημείο ισορροπίας, μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλες ανεπίστρεπτες μεταβολές που θα καταστήσουν ακατοίκητο τον πλανήτη. ‘Αλλωστε, η ανθρωπότητα ανέπτυξε τον τελευταίο μισό αιώνα, τις παραγωγικές δυνάμεις που χρειάζεται για μια «καλή ζωή» τουλάχιστο 12 δισεκατομμυρίων πάνω στη Γη, υπό τον όρο ότι θα αλλάξει ο τρόπος παραγωγής και διανομής και ένα μουρλό καταναλωτικό πρότυπο. Είναι ο τρόπος οργάνωσης του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος που εμποδίζει την αξιοποίησή αυτών των παραγωγικών δυνάμεων ή τις στρέφει σε καταστροφικές διεξόδους.

Είναι ευκολότερο να διασπάσεις το άτομο, παρά μια προκατάληψη, έλεγε αστειευόμενος (;) ο ‘Αλμπερτ Αϊνστάιν. Οι φυσικοί του 20ού αιώνα ήταν ο Προμηθέας της εποχής μας. Μας έδωσαν τη φωτιά της αποκάλυψης, όχι όμως τη σοφία που χρειάζεται για τη χρήση της. Δεν είναι μόνο η ατομική ενέργεια, είναι επίσης η βιοχημεία που επεμβαίνει βάναυσα στις βαθύτερες διαδικασίες της ζωής, η πληροφορική που μας απειλεί με νέο ολοκληρωτισμό, ο αυτοματισμός που θα μας απειλήσει ίσως με «δικτατορία των ρομπότ» και πολλά άλλα. Οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες δημιουργούν στους ανθρώπους την ψευδαίσθηση ότι γίνονται Θεοί. Στην πραγματικότητα τους αποβλακώνουν, γιατί αλλάζουν δραματικά το περιβάλλον τους και αυξάνουν κατακόρυφα τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει το είδος, χωρίς να συνοδεύονται από συνακόλουθη διανοητική και, κυρίως, ηθικοσυναισθηματική ωρίμανση. Ο άνθρωπος του Νεάντερνταλ ήταν μια χαρά προσαρμοσμένος στο περιβάλλον του γι’ αυτό και μπόρεσε να γίνει Σάπιενς, Προμηθέας, Αϊνστάιν. Τώρα όμως, ο Νεάντερνταλ ή Σάπιενς, που βασικά είμαστε ακόμα, μοιάζει με επικίνδυνο ηλίθιο αντιμέτωπος με τα κατασκευάσματά του.

Αν είναι τρομερά επικίνδυνη η ραδιενέργεια της Φουκοσίμα, ακόμα πιο επικίνδυνες είναι οι τεράστιες ποσότητες ηλιθιότητας που διασπείρουν αυτές τις μέρες οι πολιτικοί μας και η κοινωνική αδράνεια. Δέστε την αλαζονεία, την απίστευτη ανοησία του αρχοντοχωριάτη γείτονα Ερντογάν, που υποστηρίζει στα σοβαρά ότι η χώρα του, η Τουρκία, θα φτιάξει ασφαλέστερους αντιδραστήρες από την Ιαπωνία και συγκρίνει πυρηνική ενέργεια και υγραέριο της κουζίνας! Τα ίδια λένε Κινέζοι και Ρώσοι, ακόμα και ο Γερμανός Υπουργός Οικονομικών που πήγε στους βιομηχάνους και τους είπε ότι μόνο για λόγους προεκλογικής σκοπιμότητας πάρθηκαν τα τελευταία μέτρα Μέρκελ.

Προ ετών συνάντησα κάπου τον Σταύρο Δήμα, τότε Ευρωπαίο Επίτροπο Περιβάλλοντος, καταχαρούμενο γιατί έβαλε στην ατζέντα φιλόδοξους στόχους για τις εκπομπές αερίων. Τούπα εντάξει, αλλά χρειαζόμαστε αποτέλεσμα, όχι μόνο διακηρύξεις. Αν οι Αμερικανοί δεν δέχονται, δεν πρέπει να βάλουμε δασμούς στα προϊόντα τους; Μα τι λες, απάντησε κατάπληκτος, σημαίνει εμπορικό πόλεμο. Για το σύστημα, οι «κίνδυνοι» εμπορικού πολέμου είναι μεγαλύτεροι από αυτούς επιβίωσης της ανθρωπότητας.

Χρειαζόμαστε ρύθμιση οικονομίας, κοινωνίας και τεχνολογίας και μάλιστα επειγόντως. Απελπισμένος για το δρόμο που τραβάει το έθνος του, ένας Ισραηλινός συγγραφέας αναζήτησε παρηγοριά στη σκέψη ότι οι λαοί, όπως και τα άτομα μπορούν να δράσουν λογικά. Αφού όμως πρώτα δοκιμάσουν όλους τους άλλους τρόπους. Το δυσάρεστο στην περίπτωση που εξετάζουμε είναι ότι οι απειλούσες καταστροφές μπορεί νάναι ανεπίστρεπτες.

Παραδόξως, η ιαπωνική καταστροφή προσφέρει σπάνια συνηγορία υπέρ της δημοκρατίας, της οποίας η αξία ή δυνατότητα αμφισβητούνται στις μέρες μας. Δεν εννοούμε ασφαλώς την κοινοβουλευτική ολιγαρχία, στα πλαίσια της οποίας, οι πολιτικοί που είναι αρμόδιοι για την επίβλεψη των πυρηνικών εργοστασίων, προσλαμβάνονται από τις πυρηνικές βιομηχανίες μετά το τέλος της πολιτικής τους καριέρας. Εννοούμε μια πολύ βαθύτερη δημοκρατία ενεργών πολιτών, που διαχειρίζονται οι ίδιοι την κοινωνία τους σε κάθε επίπεδο.

Μερικοί, έστω κι αν ντρέπονται να το βροντοφωνάξουν, πιστεύουν ότι μια παγκόσμια δικτατορία, ένας νέος ολοκληρωτισμός, είναι απαραίτητα για τη διαχείριση τέτοιων κινδύνων. Αν το 1789, οι Γάλλοι έκοψαν το κεφάλι του βασιλιά τους για να θεμελιώσουν τη δημοκρατία, οι σύγχρονοι Αυτοκράτορες του Χρήματος, οι Ρότσιλντ, οι Ροκφέλλερ, οι Γκόλντμαν Σαχς και οι πολιτικοί-υπάλληλοί τους επιδιώκουν να κόψουν το κεφάλι των κοινωνιών, αποτρέποντας την εμφάνιση ιδεών και προσώπων που θα εκφράσουν τις ανάγκες τους. Από τους Μεδίκους έως τους Σαϊεντολόγους, η άρχουσα τάξη του κόσμου μας έκανε στροφή 180 μοιρών περί τον άξονά της. ‘Εχει δίκηο όπως την περιγράφει, ως δύναμη σκοτεινής αποσύνθεσης, χωρίς αίσθηση ιστορικής αποστολής, ένας άλλος «προφήτης», ο Στάνλει Κιούμπρικ, στα «Μάτια ερμητικά κλειστά».

Το σοβιετικό σύστημα όμως ήταν στρατιωτικά οργανωμένο, όπως και η παγκόσμια πυρηνική βιομηχανία. Η Ιαπωνία είναι η πιο «πειθαρχική» κοινωνία του κόσμου. Είναι άραγε τυχαίο ότι εκεί συνέβησαν οι δύο σημαντικότερες πυρηνικές καταστροφές; ‘Ισως, μια αυτοδιαχειριζόμενη κοινωνία αυτοδιαχειριζόμενων ατόμων αποδεικνυόταν μια πιο ασφαλής, η μόνη ασφαλής λύση.

Ο ‘Ερικ Χομπσμπάουμ έκανε λόγο για τον «αιώνα των άκρων», των πολέμων και των επαναστάσεων, περιγράφοντας τον «μικρό» (1914-1991) εικοστό αιώνα. Ο μέλλων Χομπσμπάουμ θα χρειαστεί, γράφοντας για τον 21ο αιώνα, να μιλήσει για «αιώνα των καταστροφών». Ακριβέστερα, δεν θα υπάρχει Χομπσμπάουμ. Οι καταστροφές που προμηνύονται και ήδη συμβαίνουν, μπροστά στα μικροσκοπικά, από έκπληξη, πανικό, ιδιοτέλεια, ματάκια μας, έχουν μεγάλη διαφορά συγκρινόμενες με τις καταστροφές του παρελθόντος, περιλαμβανομένων των παγκοσμίων πολέμων. Δεν θέτουν σε κίνδυνο μόνο τον πολιτισμό, αλλά την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου γένους.

Μόνο συνείδηση της επερχόμενης καταστροφής ίσως προκαλέσει το θαύμα που χρειάζεται. Η ιστορία μετακινεί τώρα το ζήτημα της επιβίωσης των ανθρώπων από τη σφαίρα της θρησκείας, της μεταφυσικής, της μελλοντολογίας στη σφαίρα του πολιτικού. Αν όχι εμείς, τα παιδιά ή τα εγγόνια μας, θα προλάβουν να δουν αν ο 21ος θα είναι πρώτος ή τελευταίος αιώνας του ανθρώπινου γένους.

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση