Τριχοτομημένη εθνικά, θρησκευτικά και πολιτικά η Τουρκία

Του Χρήστου Μηνάγια 

Στις 10 Αυγούστου 2014, ο Recep Tayyip Erdoğan αναδείχθηκε ως ο πρώτος πρόεδρος Δημοκρατίας που εκλέχθηκε απ’ ευθείας από το λαό, εξασφαλίζοντας  το 51,79% των ψήφων, με τους αντιπάλους του Selahattin Demirtaş και Ekmeleddin Mehmetİ hsanoğlu να εξασφαλίζουν το 9,75% και 38,43% αντίστοιχα.

Φυσικά, οι βασικοί πρωταγωνιστές της εν λόγω εκλογικής αναμέτρησης ήταν πέντε: Ο Erdoğan, ο Κούρδος Demirtaş, καθώς επίσης η συμμαχία του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος CHP με το Εθνικιστικό Κόμμα MHP και τον ιμάμη  Fethullah Gülen που στήριξαν τον ακαδημαϊκό και διπλωμάτη İhsanoğlu.

Αναλύοντας τα εκλογικά αποτελέσματα και τον εκλογικό χάρτη που διαμορφώθηκε, διαπιστώνεται ότι η Τουρκία είναι τριχοτομημένη εθνικά, θρησκευτικά και πολιτικά με τους Κούρδους να υπερισχύουν στη νοτιοανατολική Τουρκία, το κεμαλικό κατεστημένο στην Ανατολική Θράκη και τα Δυτικά Παράλια και τον Erdoğan σε όλη την υπόλοιπη χώρα συμπεριλαμβανομένης της εκλογικής περιφέρειας Κωνσταντινούπολης και Άγκυρας.

Επίσης, ένα άλλο σημαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι η απήχηση του Erdoğan στους ψηφοφόρους της διασποράς είναι πολύ μεγαλύτερη από την αντίστοιχη στο εσωτερικό της χώρας, δεδομένου ότι αυτή ανέρχεται σε 62,53%.

Η στρατηγική που εφάρμοσε ο Tayyip Erdoğan και το κόμμα του ήταν αναμφισβήτητα επιτυχής, υποστηριζόμενος φυσικά από την πλειοψηφία των τουρκικών ΜΜΕ και εκμεταλλευόμενος πλήρως-αθέμιτα τον κρατικό μηχανισμό, σε αντίθεση με τη συμμαχία CHP-MHP-Gülen, η οποία υιοθέτησε τακτικές του παρελθόντος που κατ’ επανάληψη είχαν αποδοκιμασθεί από την τουρκική κοινωνία. Επίσης, η υποψηφιότητα του Ekmeleddinİhsanoğlu παρουσίαζε τα εξής τρωτά σημεία: α. Δεν ήταν ένα ιδιαίτερα προβεβλημένο πρόσωπο στο πολιτικό σκηνικό της χώρας. β. Δεν στηρίχθηκε επαρκώς από τα πολιτικά κόμματα που τον πρότειναν. γ. Το επικοινωνιακό του προφίλ δεν προσέλκυσε τον Τούρκο ψηφοφόρο. δ. Η ηλικία του (70 ετών) ήταν αδύνατο να συναγωνιστεί την επικοινωνιακή δεινότητα του 60χρονου Erdoğan, αφού ο μέσος όρος ηλικίας της χώρας είναι 29 έτη. Επίσης, ένα άλλο σημαντικό συμπέρασμα των προεδρικών εκλογών είναι η μεγάλη αύξηση των Κούρδων ψηφοφόρων από 5,9% στις δημοτικές εκλογές της 30 Μαρτίου 2014 (2,7 εκατομμύρια) σε 9,75% στις εκλογές της 10 Αυγούστου 2014 (4 εκατομμύρια).

Η ιδεολογία και το ψυχογράφημα του Τούρκου ψηφοφόρου
Ποια είναι η βασική ιδεολογία και ποιο είναι το ψυχογράφημα των Τούρκων ψηφοφόρων; Ο συντάκτης του παρόντος, στο βιβλίο του με τίτλο: «Αποκαλύπτοντας τον Τουρκικό Λαβύρινθο, Ισλάμ και Πολιτική στην Τουρκία» που κυκλοφόρησεπριν από δύο μήνες, συμβάλλει στην απόκτηση μιας πληρέστερης εικόνας για τη σύγχρονη διαπάλη στο εσωτερικό γίγνεσθαι της Τουρκίας και προκαλεί τους αναγνώστες να σκεφτούν τα πιθανά σενάρια εξέλιξης στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις. Ειδικότερα δε, παρατίθενται τα ακόλουθα στοιχεία από το βιβλίο:

Ο τρόπος σκέψης του τουρκικού λαού εστιάζεται στη θρησκεία, την ιστορία και τον εθνικισμό. Συνεπώς, όποιος πολιτικός φορέας μπορέσει να αγγίξει τη σκέψη της εκλογικής βάσης με τις προαναφερθείσες λέξεις είναι βέβαιο ότι θα κερδίσει και την ψήφο της. Συνήθως στην Τουρκία, ο ισλαμισμός συμβαδίζει με τον εθνικισμό με αποτέλεσμα αυτό να επιδρά σημαντικά στη διαμόρφωση του συστήματος αξιών της τουρκικής κοινωνίας. Μάλιστα, άλλοτε ο εθνικισμός είχε πρωταγωνιστικό ρόλο επικουρούμενος από τον ισλαμισμό, άλλοτε πρωταγωνιστούσε ο ισλαμισμός με τη στήριξη του εθνικισμού και σε μερικές περιόδους ενεργούσαν και οι δύο ισότιμα.

Οι όροι οθωμανισμός, ισλαμισμός και παντουρκισμός (Türkçülük) αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες ώστε η τουρκική κοινωνία να ενστερνισθεί την ιδέα του συντηρητισμού που είχε σημαντική επίδραση στην κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της χώρας διαχρονικά και θεωρείται ως ένα νέο μόρφωμα ή μια νέα κίνηση με θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Αρχικά, ο συντηρητισμός διείσδυσε στην πολιτική ζωή προβάλλοντας έναν πολιτιστικό χαρακτήρα, ο οποίος στη συνέχεια ενεργοποίησε τα θρησκευτικά και εθνικιστικά αντανακλαστικά της τουρκικής κοινωνίας. Τούτο έχει δύο αιτίες: πρώτον, η βασική πηγή τροφοδότησης του συντηρητισμού είναι ο τουρκικός εθνικισμός διότι η έννοια των λέξεων έθνος και πατρίδα είναι άμεσα συνυφασμένα με τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της τουρκικής κοινωνίας. Μάλιστα, οι ιδεολογίες του εθνικισμού και του συντηρητισμού έχουν ως κοινή συνισταμένη τον αντικομουνισμό. Η δεύτερη αιτία αφορά στο Ισλάμ που θεωρείται ως το βασικότερο στοιχείο του τουρκικού εθνικού πολιτισμού-κουλτούρας και επηρεάζει τόσο την οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική κατάσταση, όσο την οικογενειακή ζωή και την ατομικότητα. Συνακόλουθα δε, αυτό που εγείρει τον πλέον έντονο προβληματισμό είναι ότι στην Τουρκία είναι πολύ δύσκολο να συγκεκριμενοποιηθεί μια οριοθέτηση μεταξύ εθνικισμού και ισλαμισμού δεδομένου ότι και οι δύο συντηρούνται και ασπάζονται τους ίδιους πολιτιστικούς κώδικες.

Όμως τι σημαίνουν όλα αυτά;
Ο συντηρητισμός είναι ιδεολογία ή τρόπος ζωής;
Πως αντιλαμβάνεται η τουρκική κοινωνία την έννοια του συντηρητισμού;

Ο συντηρητισμός για τους Τούρκους είναι μια ιδεολογία που αναφέρεται στη συνέχιση του δυτικού τρόπου ζωής διαφυλάττοντας παράλληλα τις εθνικές και ηθικές αξίες, καθώς επίσης τα έθιμα και τις παραδόσεις. Αν κάτι χαρακτηρίζει τη σημασία του, αυτό είναι ο ρυθμιστικός ρόλος που έχει στη διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη της χώρας διαχρονικά και η αντίθεση του σε κάθε έννοια ολοκληρωτισμού, αυταρχικότητας και ριζοσπαστισμού.

Τούτο οφείλεται στα δομικά του στοιχεία, που τον κάνουν να εμφανίζεται με πέντε διαφορετικά πρόσωπα:

α. Τον πολιτιστικό συντηρητισμό, ο οποίος προασπίζει και διαφυλάττει τις ηθικές αξίες και τις παραδόσεις, δεδομένου ότι δεν νοείται η ύπαρξη κάποιου έθνους χωρίς παραδόσεις. Άλλωστε, η ίδρυση ενός κράτους είναι εύκολο, η οικοδόμηση ενός έθνους είναι δύσκολο, όμως η δημιουργία παραδόσεων είναι αδύνατο. Για το λόγο αυτό, ο συντηρητισμός με το πολιτιστικό του πρόσωπο επιδιώκει να συμπληρώσει το βαθύ κενό που υπάρχει μεταξύ του τουρκικού λαού και των ανθρώπων του πνεύματος σε ό,τι αφορά στη γλώσσα, την ηθική και την κοινωνικότητα. Στην επιδίωξη αυτή, σημαντικός είναι ο ρόλος της οικογένειας και της εκπαίδευσης. Της οικογένειας, διότι αποτελεί τη βασική δομή του τουρκικού έθνους και την πρωταρχική εγγύηση για την κοινωνική ασφάλεια και τη διαφύλαξη των ηθικών αξιών. Και της εκπαίδευσης, διότι αυτή συμβάλλει αποφασιστικά στη διάδοση του συντηρητισμού στη νεολαία.

β. Τον ισλαμικό συντηρητισμό που συνδέει τους εθνικιστές με τους συντηρητικούς διότι αφενός το Ισλάμ αποτελεί τη θεμελιώδη βάση της τουρκικής κοινωνίας, αφετέρου η ισλαμική ταυτότητα έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας.

γ. Τον εθνικιστικό συντηρητισμό που εστιάζεται στο πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Υπόψη ότι, ο εθνικιστικός συντηρητισμός εμπεριέχει και τον αυταρχισμό που είναι ένα δομικό συστατικό του τουρκικού DNA και θα ήταν αδύνατο να μην επηρεασθεί από αυτόν.

δ. Το φιλελεύθερο συντηρητισμό που αναφέρεται στην περίοδο μετά την εφαρμογή του πολυκομματικού συστήματος στην Τουρκία και έχει σχέση με έναν ήπιο εθνικισμό, ο οποίος εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ του έθνους, της θρησκείας και του κοσμικισμού. Στο πλαίσιο αυτό, η θρησκεία αναλαμβάνει τη γαλούχηση μιας θεοσεβούμενης και ακηλίδωτης κοινωνίας εντός ενός μετριοπαθούς πλαισίου, ενώ ο κοσμικισμός αποτελεί έναν κοινωνικό θεσμό και μια κοινωνική πραγματικότητα που έχει λάβει τη μορφή ενός μη διαπραγματεύσιμου κοινωνικού πεπρωμένου. Επομένως προκύπτει το συμπέρασμα ότι, μια ενδεχόμενη μετατροπή της Τουρκικής Δημοκρατίας σε ένα ολοκληρωτικό θρησκευτικό καθεστώς δεν στηρίζεται σε καμία λογική βάση.

ε. Το μεταρρυθμιστικό συντηρητισμό, ο οποίος εν γένει υποστηρίζει τις αλλαγές και τις μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο, αυτές θα πρέπει να είναι σύμφωνες με τις πολιτικές, πολιτιστικές και ιστορικές παραδόσεις, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μεγάλη σημασία που δίδεται στα σύμβολα, όπως η Άγκυρα, η Κωνσταντινούπολη με την πλατεία Taksim και το γραφείο του πρωθυπουργού Tayyip Erdoğan στο ανάκτορο Dolmabahçe κ.λπ.

Συνεπώς, καθίσταται σαφές ότι ο συντηρητισμός διαμορφώνει διαχρονικά τον πολιτικό χάρτη της Τουρκίας προβάλλοντας πάντα το πολιτιστικό, ισλαμικό, εθνικιστικό, φιλελεύθερο και μεταρρυθμιστικό πρόσωπο του. Ο ρυθμιστικός του ρόλος είναι κοινά αποδεκτός από το μεγαλύτερο μέρος της τουρκικής κοινωνίας και υπερβαίνει τα πολιτικά κόμματα. Για το λόγο αυτό, όσοι επιχείρησαν στο παρελθόν να τον αμφισβητήσουν, εξ ολοκλήρου ή μερικώς, υπέστησαν πάντα τις ίδιες συνέπειες: είτε απομακρύνθηκαν από την πολιτική σκηνή, είτε φυλακίσθηκαν.

Η επόμενη μέρα στην Τουρκία
Στις 10 Αυγούστου 2014 η Τουρκία δεν ψήφισε πρόεδρο Δημοκρατίας αλλά το είδος του καθεστώτος διακυβέρνησης της χώρας. Άλλωστε ο Tayyip Erdoğan καθ’ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής διαδικασίας κατέδειξε ότι δεν είχε καμία κρυφή ατζέντα και ότι τα επόμενα βήματα του θα είναι τα εξής:

α. Θα συμπεριφερθεί ως πρωθυπουργός, θα καταργήσει το διαχωρισμό εξουσιών και η εκτελεστική εξουσία θα εγκατασταθεί στο προεδρικό μέγαρο.

β. Δεν θα υπάρξει ισορροπία εξουσίας μεταξύ προέδρου Δημοκρατίας και πρωθυπουργού, δεδομένου ότι η προσοχή όλων θα είναι στραμμένη προς το προεδρικό μέγαρο.

γ. Οι περισσότεροι νόμοι θα προετοιμάζονται στη προεδρεία της Δημοκρατίας και στη συνέχεια θα κατατίθενται προς ψήφιση στην εθνοσυνέλευση.

δ. Οι φορείς ασφαλείας της χώρας θα ελέγχονται πλήρως από τον Erdoğan, ο οποίος θα συνεχίσει να διοικεί τη χώρα με το υπάρχον αλαζονικό και αυταρχικό προφίλ του, αποδυναμώνοντας έτι περαιτέρω τους σκιώδεις μηχανισμούς που επιδίωξαν να πλήξουν το κύρος του, με σκοπό να τον αποτρέψουν να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος της Δημοκρατίας ακόμη και να τον αναγκάσουν να αποσυρθεί από την πολιτική.

ε. Στις 27 Αυγούστου 2014 θα συγκληθεί έκτατο συνέδριο του κόμματος ΑΚΡ, προκειμένου ο Erdoğan να επιδώσει το δαχτυλίδι διαδοχής στον αντικαταστάτη του.

Σε ό,τι έχει να κάνει με τα κόμματα CHP και ΜΗΡ της αντιπολίτευσης, η μεγάλη ήττα που αυτά υπέστησαν πιθανόν να οδηγήσει στην πολιτική αυτοκτονία των αρχηγών τους, δεδομένου ότι από την επομένη των εκλογών αυτοί άρχισαν να αμφισβητούνται από προβεβλημένα στελέχη των κομμάτων τους.

Αντιθέτως, η σημαντική νίκη του κουρδικού κινήματος πιθανόν να αποτελέσει τη βασική αιτία λήψης πρωτοβουλιών από την τουρκική κυβέρνηση για παροχή περισσοτέρων δικαιωμάτων στους Κούρδους, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει και επίλυση του κουρδικού προβλήματος. Τούτο κατά την άποψη μας επιβεβαιώνεται έμμεσα αλλά με αρκετή σαφήνεια από την αναφορά στον όρο «Türkiyeli» που ο Erdoğan έκανε στην ομιλία που πραγματοποίησε αμέσως μετά τη γνωστοποίηση των αποτελεσμάτων το βράδυ των εκλογών.

Τι σημαίνει όμως αυτός ο όρος; Ο συντάκτης του παρόντος, στο βιβλίο του με τίτλο: «Αποκαλύπτοντας τον Τουρκικό Λαβύρινθο, Ισλάμ και Πολιτική στην Τουρκία» αναγράφει τα εξής:

«Από τη στιγμή που δρομολογήθηκε η σύσταση της Τουρκικής Δημοκρατίας κατέστη σαφές ότι αυτή θεμελιώθηκε στη βάση ενός προβληματικού συστήματος που προήγαγε την τουρκική ταυτότητα και τη φιλοσοφία ότι οι πολίτες υπάρχουν για το κράτος και όχι το κράτος για τους πολίτες. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι ότι η προαναφερθείσα φιλοσοφία στηρίχθηκε και στηρίζεται σε δύο άξονες: στον εκτουρκισμό και στον εξισλαμισμό με προτεραιότητα στο σουνιτικό Ισλάμ. Μάλιστα για το θέμα του εκτουρκισμού, η Τουρκάλα καθηγήτρια Prof. Ayşe Kadıoğlu επεσήμανε ότι, η Τουρκική Δημοκρατία ιδρύθηκε ως ένα κράτος που αναζητούσε το έθνος του, στηριζόμενο κατά βάση στους Τούρκους. Εν τω μεταξύ, μπορεί να πέρασαν 90 χρόνια από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, αλλά στους πολίτες της χώρας αυτής εξακολουθεί να πλανάται το ερώτημα: Ποιοί είμαστε; Κατά βάση, αυτό οφείλεται στη σύγχυση που προκαλεί η εσκεμμένα λανθασμένη ερμηνεία των όρων Türk και Türkiyeli. Αναλυτικότερα: α. Türk σημαίνει Τούρκος ή Τουρκικός (Turkish) και προσδιορίζει το έθνος και όχι μια εθνοτική κοινότητα που είναι ενταγμένη σε ένα ευρύτερο χώρο του έθνους-κράτους. β. Türkiyeli σημαίνει “από την Τουρκία” και δεν εμπεριέχει κανένα εθνικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι αποτελεί μια εδαφική έννοια που περιλαμβάνει όλες τις εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες που ζουν στην Τουρκία. Μάλιστα ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1919  από τον ΜustafaKemal, ooποίος αντί για “τουρκικό κράτος” χρησιμοποιούσε τη φράση “το κράτος της Τουρκίας” και αντί για “τουρκικό έθνος” συνήθιζε να χρησιμοποιεί “το έθνος της Τουρκίας”. Όμως, με τη σύνταξη του Συντάγματος του 1924, η λέξη Türkiyeli που έχει ενοποιητικό χαρακτήρα έπαψε να χρησιμοποιείται και αντί αυτής υιοθετήθηκε ο διχαστικός όρος Türk (τουρκικός) προκειμένου το τουρκικό εθνικό στοιχείο να διατηρήσει την ηγεμονία του, αλλοτριώνοντας όλες τις εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες της Τουρκίας που είτε δεν ανήκαν, είτε δεν ήθελαν να ασπασθούν την τουρκική εθνική ταυτότητα. Ωστόσο μετά το 2010, η λέξη Türkiyeli χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από τα τουρκικά ΜΜΕ και αποτελεί θέμα προβληματισμού Τούρκων αρθρογράφων, ακαδημαϊκών και πολιτικών. Τούτο, πιθανόν να αναδείξει εμφανέστερα το μωσαϊκό της εθνικής και θρησκευτικής δομής που οι εκάστοτε τουρκικές κυβερνήσεις προσπαθούν να αποκρύψουν φοβούμενες έναν ενδεχόμενο διαμελισμό της χώρας.»

Από όλα τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι, η Τουρκία εισέρχεται σε μια νέα περίοδο, αφενός «απελευθερωμένη» από τη χειραφέτηση του κεμαλικού πολιτικού καθεστώτος, αφετέρου διατηρώντας πολλά από τα χαρακτηριστικά της κεμαλικής αντίληψης, τα οποία της δημιουργούν μια σύγχυση ιδεολογιών και αλαζονεία. Επομένως, η απάντηση στο  ερώτημα «Η μετακεμαλική Τουρκία θα μπορέσει να οικοδομηθεί αντιτασσόμενη στον Κεμαλισμό;» κατά την άποψη μας είναι ΟΧΙ, διότι το πολιτικό DNA του TayyipErdoğan προσoμοιάζει με το αντίστοιχο του Kemal Atatürk και όχι του Türgüt Özal, με ό,τι αυτό συνεπάγεται στις διεκδικήσεις της Τουρκίας στο μέλλον.

Ηλεκτρονική διεύθυνση: minagias@gmail.com
Πηγή Μ. Ιγνατίου



Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση