Γιατί τα σύνορα που χαράχτηκαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο προκαλούν ακόμα τριγμούς στη Μέση Ανατολή

Του Tarek Osman 

Ένας χάρτης που χαράχθηκε με μολύβι στη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα δείχνει τη φιλοδοξία – και την τρέλα – του 100ετούς βρετανο- γαλλικού σχεδίου που βοήθησε στη δημιουργία της σύγχρονης Μέσης Ανατολής. Οι ευθείες γραμμές κάνουν απλά σύνορα. Πιθανότατα αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο οι περισσότερες από τις γραμμές που συμφώνησαν το 1916  ο Μαρκ Σάικς, που εκπροσωπούσε τη βρετανική κυβέρνηση και ο Φρανσουά Πικό, από τη γαλλική κυβέρνηση, ήταν ευθείες.

Σε μία συνάντηση στην Downing Street, ο Μάρκ Σάικς επισήμανε έναν χάρτη και είπε στον πρωθυπουργό: «Θα ήθελα να χαράξουμε μια διαχωριστική γραμμή από το «e» στην Άκρη ως το  τελευταίο «k» στο Κιρκούκ. Ο Σάικς και ο Πικό ήταν ουσιαστικά «άνδρες  της αυτοκρατορίας». Και οι δύο ήταν αριστοκράτες, με πείρα στην αποικιακή διοίκηση και πιστοί στην ιδέα ότι οι άνθρωποι της περιοχής θα ήταν καλύτερα στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών. Και οι δύο άνδρες είχαν επίσης βαθιά γνώση της Μέσης Ανατολής.

Τα βασικά σημεία της συμφωνίας που είχαν διαπραγματευτεί με σχετική βιασύνη μέσα στην αναταραχή του Α ‘Παγκοσμίου Πολέμου εξακολουθούν να επηρεάζουν την περιοχή μέχρι σήμερα. Αλλά, ενώ οι ευθείες γραμμές των Σάικς και Πικό αποδείχθηκαν πολύ χρήσιμες για τη Βρετανία και τη Γαλλία κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, οι επιπτώσεις τους για τους λαούς της περιοχής ήταν αρκετά διαφορετικές. Ο χάρτης που οι δύο άνδρες χάραξαν χώριζε τη γη που ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία από τις αρχές του 16ου αιώνα σε νέες χώρες – και υποβίβαζε αυτούς τους πολιτικούς φορείς σε δύο σφαίρες επιρροής: Ιράκ, Υπεριορδανία και Παλαιστίνη υπό βρετανική επιρροή, Συρία και Λίβανος υπό γαλλική επιρροή. Οι δύο άνδρες δεν είχαν λάβει την εντολή να αναδιατυπώσουν τα σύνορα των αραβικών χωρών στη Βόρεια Αφρική, αλλά η διάσπαση της επιρροής υπήρχε, με την Αίγυπτο υπό βρετανική κυριαρχία και τη Γαλλία να έχει τον τον έλεγχο του Μαγκρέμπ.

Μια μυστική συμφωνία

Ωστόσο, υπήρχαν τρία προβλήματα με τη γεω- πολιτική τάξη που προέκυψε από τη συμφωνία Σάικς-Πικό. Πρώτον, ήταν μυστική όσον αφορά τους Άραβες και καταργούσε την κύρια υπόσχεση που η Βρετανία είχε κάνει στους Άραβες τη δεκαετία του 1910, ότι αν ξεσηκώνονταν εναντίον των Οθωμανών, η πτώση της αυτοκρατορίας θα τους φέρει την ανεξαρτησία.
Όταν αυτή η ανεξαρτησία δεν υλοποιήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και καθώς αυτές οι αποικιακές δυνάμεις, στη δεκαετία του 1920, του ’30 και του ’40, συνέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στον αραβικό κόσμο, η ώθηση της αραβικής πολιτικής – στη Βόρεια Αφρική και στην Ανατολική Μεσόγειο – σταδιακά αλλά αποφασιστικά μετατοπίστηκε από το να δημιουργήσουν φιλελεύθερα συστήματα συνταγματικής διακυβέρνησης (όπως η Αίγυπτος, η Συρία και το Ιράκ στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα) στον διεκδικητικό εθνικισμό, κύριος στόχος του οποίου ήταν να απαλλαγούν από τους αποικιοκράτες και τα κυρίαρχα συστήματα που συνεργάζονταν μαζί τους. Αυτός ήταν ένας βασικός παράγοντας πίσω από την αύξηση των στρατιωτικών καθεστώτων που κατέληξαν να κυριαρχούν σε πολλές αραβικές χώρες από τη δεκαετία του 1950 μέχρι τις Αραβικές εξεγέρσεις του 2011.

Φυλετικές γραμμές
Το δεύτερο πρόβλημα έγκειται στην τάση να σχεδιάζουν ευθείες γραμμές. Σάικς και Πικό σχεδίαζαν να διαιρέσουν τον Λεβάντε σε θρησκευτική βάση:
οραματίζονταν τον Λίβανο ως ένα καταφύγιο για τους Χριστιανούς (κυρίως Μαρωνίτες ) και τους Δρούζους, την Παλαιστίνη με μια αρκετά μεγάλη εβραϊκή κοινότητα, η κοιλάδα Μπεκάα -στα σύνορα μεταξύ των δύο χωρών- να αφεθεί στους σιίτες μουσουλμάνους και η Συρία με τη μεγαλύτερη θρησκευτική δημογραφία της περιοχής στους σουνίτες μουσουλμάνους.
Η γεωγραφία βοήθησε.  Κατά την περίοδο από το τέλος των Σταυροφοριών μέχρι την άφιξη των ευρωπαϊκών δυνάμεων κατά τον 19ο αιώνα και παρά τη ζωντανή συναλλαγή πολιτισμών της περιοχής, οι διάφορες αιρέσεις ζούσαν ουσιαστικά χωριστά μία από την άλλη. Αλλά η σκέψη πίσω από το σχέδιο των Σάικς-Πικό δεν μεταφράστηκε σε πράξη. Αυτό σήμαινε ότι τα νεοσύστατα σύνορα δεν αντιστοιχούσαν στις πραγματικές σεχταριστικές, φυλετικές ή εθνικές διακρίσεις επί του εδάφους.

Βαρβαρότητες
Κατά την περίοδο από τα τέλη του 1950 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και ιδιαίτερα κατά την ακμή της Αιγύπτου επί Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ (από την κρίση του Σουέζ το 1956 έως το τέλος της δεκαετίας του 1960), ο αραβικός εθνικισμός έδωσε τεράστια ώθηση στην ιδέα ότι ένας ενωμένος αραβικός κόσμος θα μείωνε τις κοινωνικο- δημογραφικές διαφορές των πληθυσμών του.
Στη δεκαετία του 1980 και του 1990, οι ισχυροί άνδρες του αραβικού κόσμου – για παράδειγμα, ο Χαφέζ αλ Άσσαντ και ο Σαντάμ Χουσεΐν στην Ανατολή και ο συνταγματάρχης Μουαμάρ Καντάφι στη Βόρεια Αφρική – κατέστειλαν τις διαφορές, χρησιμοποιώντας συχνά τεράστια βαρβαρότητα. Όμως, οι εντάσεις και οι προσδοκίες που προκάλεσαν οι διαφορές αυτές ούτε εξαφανίστηκαν, ούτε διαλύθηκαν. Όταν οι ρωγμές άρχισαν να γίνονται εμφανείς στις χώρες αυτές – πρώτα από την σταδιακή εξαφάνιση αυτών των ισχυρών ανδρών, στη συνέχεια από αρκετές αραβικές δημοκρατίες που σταδιακά έγιναν κληρονομικά φέουδα που ελέγχονταν από μικρές ομάδες οικονομικών συμφερόντων, και πιο πρόσφατα, μετά τις εξεγέρσεις του 2011 – οι παλιές προστριβές, απογοητεύσεις και ελπίδες που ήταν καλυμμένες εδώ και δεκαετίες ήρθαν στο προσκήνιο.

Η μάχη για ταυτότητα
Το τρίτο πρόβλημα ήταν ότι το κρατικό σύστημα που δημιουργήθηκε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο επιδείνωσε την αδυναμία των Αράβων να αντιμετωπίσουν το κρίσιμο δίλημμα που έχουν αντιμετωπίσει κατά το μισό του περασμένου αιώνα –τη μάχη ταυτότητας μεταξύ, από τη μία πλευρά του εθνικισμού και του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους και, από την άλλη, του ισλαμισμού (και σε ορισμένες περιπτώσεις του Χριστιανισμού).
Οι ιδρυτές της Αραβικής φιλελεύθερης εποχής – από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 1940 – δημιούργησαν κρατικά ιδρύματα (για παράδειγμα ένα κοσμικό σύνταγμα στην Τυνησία το 1861 και τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην Αίγυπτο στην περίοδο του μεσοπολέμου) και πρόβαλαν μια ρητορική που υποστήριξαν πολλές κοινωνικές ομάδες (ειδικά στη μεσαία τάξη), αλλά απέτυχε να ενσωματώσει την ευσέβεια, τον  συντηρητισμό και το θρησκευτικό πλαίσιο αναφοράς των κοινωνιών τους στο φιλόδοξο κοινωνικό εκσυγχρονισμό που πρόβαλε.
Και παρά τις σημαντικές προόδους στην εκβιομηχάνιση, η δραματική ανισότητα μεταξύ των ανώτερης μεσαίας τάξης και της συντριπτικής πλειοψηφίας των πληθυσμών συνεχίστηκε. Οι ισχυροί άνδρες του αραβικού εθνικισμού υπερασπίστηκαν – με την τεράστια λαϊκή υποστήριξη – μια διαφορετική (σοσιαλιστική και ενίοτε μιλιταριστική) ρητορική, αλλά εις βάρος των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών. Και τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, ο αραβικός κόσμος δεν διέθετε κανένα εθνικό σχέδιο ή κάποια σοβαρή προσπάθεια για να αντιμετωπίσει τις αντιφάσεις στον κοινωνικό ιστό του.

Η νέα γενιά
Αυτή η κρατική δομή ήταν έτοιμη να εκραγεί και οι δημογραφικές εξελίξεις αποδείχθηκαν το έναυσμα. Κατά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, ο αραβικός κόσμος έχει διπλασιαστεί, σε πάνω από 330 εκατομμύρια άτομα, με τα δύο τρίτα από αυτούς να είναι κάτω των 35 ετών. Πρόκειται για μια γενιά που έχει κληρονομήσει οξεία κοινωνικο-οικονομικά και πολιτικά προβλήματα στα οποία δεν συνέβαλε, παρόλα αυτά όμως ζει τις συνέπειές τους- από την ποιότητα στην εκπαίδευση, τη διαθεσιμότητα θέσεων εργασίας και τις οικονομικές προοπτικές, ως την αντίληψη του μέλλοντος.
Στον πυρήνα του, το κύμα των αραβικών εξεγέρσεων που ξεκίνησε το 2011 είναι η προσπάθεια αυτής της γενεάς να αλλάξει τις συνέπειες αυτής της τάξης που ξεκίνησε μετά το τέλος του Α ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτός ο μετασχηματισμός που εκτυλίσσεται τώρα  συνεπάγεται την υπόσχεση μιας νέας γενιάς που αναζητά ένα καλύτερο μέλλον και τον κίνδυνο ενός κύματος χάους που θα μπορούσε να καταπιεί την περιοχή για αρκετά χρόνια.

Πηγή BBC

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση