Ο όρος ”Μακεδών” και τα παράγωγα του σε Βυζαντινές πηγές

Μια αρκετά ενδιαφέρουσα έρευνα γύρω από τον όρο ”Μακεδόνας” και τα παράγωγά του στη Βυζαντινή εποχή, έρχεται από τον καθηγητή Ιωάννη Ταρνανίδη, στο βιβλίο του με τίτλο ”Οι Κατά Μακεδονίαν Σκλαβήνοι”.
Ο καθηγητής Ταρνανίδης, ξεκινάει με τους αρχαίους Μακεδόνες και επιμένει ιδιαίτερα γύρω από τους Μακεδόνες της Βυζαντινής εποχής, οι οποίοι αναγκάστηκαν να δεχθούν τους Σλάβους υπό αμφισβήτηση, στην περιοχή τους. Από την έρευνά του σε σύγχρονες ιστορικές πηγές, καταλήγει στα ακόλουθα συμπεράσματα σύμφωνα με τα δικά του λόγια:
α) Οι δύο όροι, Μακεδών (ουσιαστικό, πληθυντικός: Μακεδόνες) και Μακεδονικός (επίθετο) δεν έχουν πάντα την ίδια σπουδαιότητα: συμπίπτουν μόνο στο βαθμό που αναφέρονται σε μια γεωγραφική έννοια.
β) Ο όρος Μακεδονικός χρησιμοποιείται αποκλειστικά για να χαρακτηρίσει δυνάμεις ή στρατούς που προέρχονται από το Βυζαντινό Θέμα, δηλαδή τη διοικητική ή στρατιωτική περιφέρεια της Μακεδονίας. Εφόσον το Θέμα Μακεδονία δεν ήταν μια σταθερή οντότητα συμπεριλαμβανόμενη πάντα εντός γεωγραφικών ορίων, μια στρατιωτική μονάδα προερχόμενη από ένα συγκεκριμένο μέρος, μπορούσε να περιγραφεί ως Μακεδονική τη μία χρονική στιγμή ή την άλλη. Αυτό, συνεπώς θα μπορούσε να σημαίνει ότι οι αρχηγοί αυτών των στρατευμάτων θα μπορούσαν τη μια στιγμή να ορίζονται Μακεδόνες στρατηγοί και τις άλλες όχι. Αυτή η χρήση απορρέει από το γεγονός ότι η σημασία του όρου ήταν καθαρά γεωγραφική, εξαρτώμενη από τη διοικητική περιφέρεια-το ”Θέμα”- που έφερε το όνομα σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή.
γ) Ο όρος Μακεδών επίσης χρησιμοποιούνταν σε μεγάλο βαθμό με τη γεωγραφική σημασία του, όταν καθόριζε το Βυζαντινό κάτοικο της Μακεδονίας. Μιας και, ωστόσο, μπορούσε την ίδια στιγμή να έχει άλλες, μη γεωγραφικές, έννοιες (φυλετικές, οικογένεια κ.τ.λ.), δε μοιάζει να ακολουθεί τυφλά τις διαδοχικές διοικητικές αλλαγές που επιφέρονται από την κεντρική εξουσία.
Είναι χαρακτηριστικό ότι εκείνοι που από καιρό σε καιρό ορίζονται ως Μακεδόνες, είναι πάντα μέλη της Βυζαντινής κοινωνίας ή του Βυζαντινού στρατού, μιλούν την ίδια γλώσσα και προφανώς ακολουθούν την ίδια πίστη, και ότι ποτέ δε μοιάζουν να στρέφονται, σαν αρχηγοί συγκεκριμένης ομάδας, εναντίον του Βυζαντινού Κράτους.
δ) Με αυτήν την έννοια, ο όρος Μακεδών θα μπορούσε να απευθύνεται σε ένα άτομο που δεν ήταν Μακεδονικής καταγωγής. Το χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι εκείνο του αυτοκράτορα Βασιλείου Ι, που περιγράφεται καθαρά ότι κατάγεται ”από το αρμενικό έθνος” - αυτό, ωστόσο, δε σταμάτησε τους Βυζαντινούς από το να τον αποκαλούν Μακεδόνα.
ε) Αυτή η κατηγορία δε μοιάζει να περιλαμβάνει τους πιο πρόσφατους έποικους στη Μακεδονία, προφανώς επειδή διατήρησαν τη δική τους εθνική ιδιαιτερότητα (γλώσσα, θρησκεία, πολιτισμό κ.τ.λ.) και, ακόμα πιο σημαντικό, την ανεξαρτησία τους από τη Βυζαντινή κυριαρχία. Έτσι, για παράδειγμα, σε καμία περίπτωση δεν μπορούσαν Βούλγαροι, Σλάβοι ή Τούρκοι που ήταν γνωστό ότι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή μετά από μια συγκεκριμένη περίοδο (και που, όντως, έγιναν μόνιμοι κάτοικοι) να περιγραφούν ποτέ ως Μακεδόνες.
Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αυτής της άρνησης να χρησιμοποιηθεί ο όρος Μακεδών, ως περιγραφικός ντόπιων, γενικά Σλάβων, ηγεμόνων, είναι εκείνη του Τσάρου Σαμουήλ. Ο Σαμουήλ που ήρθε από τη Δυτική Μακεδονική περιφέρεια της Αχρίδας και ο οποίος έφερε όλη τη Μακεδονία υπό το ζυγό του στα τέλη του 10ου αιώνα και στις αρχές του 11ου αιώνα, ποτέ δεν ονομάστηκε Μακεδών, είτε από τους Βυζαντινούς είτε από ντόπιες Σλαβο-Βουλγαρικές πηγές. Αυτό το γεγονός θα ήταν εξαιρετικά διαφωτιστικό αν η αρμένικη καταγωγή του μπορούσε να αποδειχθεί , το οποίο θα έκανε την περίπτωσή του εφάμιλλη μ’ εκείνη του αυτοκράτορα Βασιλείου Ι, επίσης αρμένικης καταγωγής. Αυτό θα έκανε απολύτως σαφές ότι ο ένας, ονομαζόταν, απολύτως φυσικά, Μακεδών επειδή δεχόταν χωρίς ενδοιασμό ή αντίδραση την ιδιότητα ενός Βυζαντινού πολίτη και Βυζαντινού υπήκοου, ενώ του άλλου του αρνούνταν τέτοια τιμή οι Βυζαντινοί συγγραφείς και η κοινή γνώμη του Βυζαντίου επειδή ο διαχωρισμός του βασιζόταν στην ανταρσία εναντίον των Βυζαντινών αρχών. Το γεγονός ότι η πόλη της Αχρίδας δεν ήταν εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή μέρος του Μακεδονικού Θέματος, δε θα ήταν φυσικά εμπόδιο σ’ αυτό, για δυο λόγους: πρώτα, επειδή η Αχρίδα ήταν μέρος της Μακεδονίας στο παρελθόν και οι περισσότερες από τις κτήσεις του Σαμουήλ ήταν μέσα στα όρια της ιστορικής επικράτειας της Μακεδονίας και δεύτερον επειδή η ονομασία ”Μακεδών” δε φαινόταν, όπως έχουμε επισημάνει, πάντα να αντανακλά πιστά τις επίσημες και πρακτικές διοικητικές αλλαγές και τα τμήματα της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων που επιφέρονταν από τις Βαλκανικές αρχές. Όταν, δηλαδή, ο αυτοκράτορας Αλέξιος (σύμφωνα με τον Χωνιάτη) ονομάζει το Βρυέννιο Μακεδών, εφόσον προερχόταν από την ”ευλογημένη” και ”παντοδύναμη” Μακεδονική πόλη, Ορεστιάδα, είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι οποιαδήποτε διοικητική αλλαγή θα το άλλαζε αυτό. Ότι η Ορεστιάδα, δηλαδή, θα μπορούσε να πάψει να είναι μια Μακεδονική πόλη ή οι κάτοικοί της Μακεδόνες. Ακόμα λιγότερο θα μπορούσε ο γόνος μιας διάσημης Μακεδονικής οικογένειας, τέτοιας όπως των "Γωμοστών" που αναφέρονται από τον Γεώργιο Μοναχό (ο οποίος φυσικά δεν αναφέρει ακριβώς από πού προήλθαν) να πάψει να ονομάζεται Μακεδόνας, μόνο επειδή μία διοικητική μετατόπιση στο Θέμα Μακεδονία μπορεί να τον αφήσει έξω από τα σύνορά της.
Από την υπάρχουσα βιβλιογραφία είναι πιθανό να καταλήξουμε με βεβαιότητα ότι το προνόμιο του να καθορίζεται μια περιοχή ως Μακεδονία και οι κάτοικοί της Μακεδόνες πάντα εξαρτιόταν από τη Βυζαντινή πλευρά. Γι’ αυτό το λόγο, καμία ξένη-και ειδικά Σλαβική πηγή- δεν έχει ποτέ αποδώσει αυθαίρετα την ονομασία ”Μακεδονία-ών” σε καμία περιοχή ή κανένα άτομο εκτός του Βυζαντίου.
στ) Η ονομασία Μακεδόνες, με την πρόσθετη πληροφορία ότι το άτομο υπό αμφισβήτηση ήταν ”της φυλής των Μακεδόνων” ή προερχόταν από πολύ γνωστή Μακεδονική οικογένεια (Γωμοστές) ή είχε συγγένεια με κάποια Μακεδονική προσωπικότητα (Βρυέννιος) συναντάται σποραδικά σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο. Αυτό σημαίνει ότι οι Βυζαντινοί ήξεραν για την ιδιαίτερη παρουσία των Μακεδόνων στη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή στο παρελθόν και κρατούσαν τη μνήμη της συνέχειάς τους και της διαδοχής τους ζωντανές στα πλαίσια της νέας ”Ρωμαιο-Χριστιανικής” οικογένειας. Και
ζ) Είναι φανερό ότι σε πολλές περιστάσεις η Βυζαντινή χρήση του όρου ”φυλή των Μακεδόνων” σκοπεύει σκόπιμα στο να τους διαχωρίσει από άλλους ανθρώπους που τους περιέβαλλαν ή ζούσαν ανάμεσά τους και αυτοί οι πληθυσμοί που ταυτοποιούνται ως μη Μακεδόνες, οι οποίοι στην πλειοψηφία συνυπήρχαν με τους Έλληνες στην περιοχή, είναι κυρίως Σλάβοι.
Αυτό σημαίνει ότι οι Μακεδόνες, που είχαν δεχτεί μεταναστεύσεις Σλάβων και οι οποίοι, αφού επιχείρησαν να αποκρούσουν τους εισερχόμενους για μια περίοδο, τελικά δέχτηκαν και ”συμβίωσαν” με αυτούς, δεν ήταν άλλοι από τους Βυζαντινούς κατοίκους και υπηκόους της περιοχής υπό αμφισβήτηση. Κάτοικοι και υπήκοοι οι οποίοι δεν έφεραν πια συνέχεια το όνομα Μακεδόνες ή δεν ήταν αναγκαία Μακεδονικής καταγωγής. Μπορεί να προήλθαν, και όπως έχουμε δει όντως προήλθαν, από διάφορα μέρη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και για να υπηρετήσουν κάποιο συγκεκριμένο σκοπό, είχαν ρητορικά ή επιλεκτικά ονομαστεί Μακεδόνες, συλλεκτικά και ανεξάρτητα από την ιδιαίτερη ”φυλετική καταγωγή”, αποκλειστικά επειδή ήταν Βυζαντινοί υπήκοοι και ζούσαν στη Βυζαντινή διοικητική περιφέρεια που ονομαζόταν Μακεδονία ή στη γεωγραφική περιοχή του ιστορικού βασιλείου της Μακεδονίας.
Όλες οι ιστορικές αποδείξεις αποδεικνύουν ότι οι Σλάβοι ποτέ δε συναναστράφηκαν ανθρώπους που ήταν καθαρά και αδιαμφισβήτητα Μακεδόνες, είτε λόγω καταγωγής είτε λόγω ονόματος είτε λόγω συνείδησης. Η μικρή ανάμειξη που υπήρχε ανάμεσα σε ομάδες, ήταν με Βυζαντινούς και άλλους κατοίκους της περιοχής, ενδεχομένως Έλληνες.
Μια άλλη συνέπεια αυτού του γεγονότος-δηλαδή της Βυζαντινής επίδρασης ή εξέλιξης της σπουδαιότητας του όρου ”Μακεδών”, ο οποίος τώρα σήμαινε οποιονδήποτε Βυζαντινό κάτοικο της περιοχής της Μακεδονίας ή της ιστορικής Μακεδονίας- είναι η σημερινή επιμονή των Ελλήνων που ζουν σε εκείνη την περιοχή να αποκαλούν τους εαυτούς τους Μακεδόνες και η εμμονή της τοπικής Μακεδονικής τους συνείδησης, σαν μέρος του ευρύτερου Ελληνισμού τους. Η αντίδραση αυτών των σύγχρονων -και σύμφωνα με τη Βυζαντινή παράδοση- Μακεδόνων στην ανάρμοστη και ανιστόριτη χρήση αυτής της εθνικής ονομασίας από τους Σλάβους της περιοχής, αυτών που κατά πάσα πιθανότητα είναι απόγονοι των ”Σλάβων της Μακεδονίας”, είναι επομένως εντελώς ευεξήγητη.
Πηγή
Η Μετάφραση έγινε απο την *Naemine*

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση