ΗΠΑ: Ένα μοναδικά ιδιόμορφο κράτος

Και μια μεγάλη δύναμη σε μετάβαση

Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα κράτος με ιδιαίτερη διαδρομή, ιδιόμορφη σύνθεση και ως προς κάποια πράγματα, ιστορικά μιλώντας, εγγενώς αντιφατικό*. Η κατανόηση της δομής, του τρόπου που λειτουργεί και της συγκαιρινής ηγεμονικής θέσης και ρόλου των ΗΠΑ ως της ισχυρότερης δύναμης δεν μπορεί να είναι γραμμική και απλουστευτική. Ιδιαίτερα εάν κανείς λάβει υπόψη ότι ένα λιγότερο ισχυρό περιφερειακό κράτος όπως η Ελλάδα όχι μόνο είναι ενταγμένο στις Δυτική ναυτική συμμαχία –δεν «ανήκει», είναι ισότιμα ενταγμένο ως κυρίαρχο κράτος– απαιτείται να αναπτύσσει συναλλαγές με το ηγεμονικό κράτος που διαδραματίζει ηγετικό ρόλο.

Εξ αντικειμένου, συναλλαγές στην βάση των εκατέρωθεν συμφερόντων και με όρους ισοτιμίας απαιτούν όχιαντί-Αμερικανικές ή φιλο-Αμερικανικές εμμονές και προκαταλήψεις αλλά κατανόηση του πανίσχυρου αυτού κράτους. Αυτό σημαίνει μελέτη των αφετηριών, της διαδρομής, το πώς διαμορφώθηκαν και το πώς εξελίσσονται οι ΗΠΑ. Για να θυμηθούμε τον Θουκυδίδη, η μεγαλύτερη γέφυρα μεταξύ κρατών είναι το συμφέρον. Ταυτόχρονα, αντίθετα με τις ύστερες ηττοπαθείς και απόλυτα λανθασμένες εκλογικεύσεις περί τα γραφόμενα του Αθηναίου πολιτικού στοχαστή, στον περίφημο διάλογο Μήλιων-Αθηναίων έχουμε ένα ρεσιτάλ υποβολών αξιωμάτων για το πως τα λιγότερο ισχυρά κράτη υιοθετούν στρατηγικές που αφενός στερούνται ψευδαισθήσεων και λαθών και που αφετέρου κατορθώνουν έτσι να αναπτύσσουν με τα ισχυρότερα κράτη ισόρροπες και συμμετρικές σχέσεις (patron-clientrelations). 

Η Επανάσταση

H αποτίναξη του Βρετανικού αποικιοκρατικού ζυγού το 1776 και η δημιουργία των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν η πρώτη μεγάλη πραγματική Επανάσταση των Νέων Χρόνων.

Επιπλέον, στα κείμενα, στις δηλώσεις και στην Αρχιτεκτονική του νέου κράτους αποτυπώθηκε η μόνη ίσως γνήσια αναβίωση του παμμέγιστου κλασικού πολιτισμού. Επηρέασε βαθύτατα την διαμόρφωση και εξέλιξη του Αμερικανικού κράτους όχι τόσο επειδή επανέλαβε κατά γράμμα την κλασική δημοκρατία –αυτό ήταν αδύνατο να συμβεί– αλλά επειδή αντίθετα με ότι έγινε παντού συμπεριλαμβανομένης της Ευρώπης, προσανατόλισε το πολιτειακό της σύστημα προς δημοκρατικές κατευθύνσεις με κύριο γνώρισμα τους «ελέγχους και τις εξισορροπήσεις» (checksandbalances).

Δεν υπερβάλλουμε εάν πούμε ότι με όρους σχέσεων πολίτη/κοινωνίας και κρατικής εξουσίας τον 18ο-19ο αι. ήταν το μόνο δημοκρατικά προσανατολισμένο κράτος. Ακόμη, με όρους σωστής εκτίμησης της «έμμεσης αντιπροσώπευσης» που μπορεί να κινείται ή να μην κινείται προς την «έμμεση δημοκρατία» αυτή η μοναδικότητα ενδέχεται να ισχύει και στις μέρες μας.

Παλεύοντας για την ηγεμονία

Αυτές οι αντικειμενικές εκτιμήσεις δεν σημαίνει ότι οδηγούν στις συνήθεις απλουστευτικές και γραμμικά κινούμενες περιγραφές και ερμηνείες των κρατών και του κόσμου. Για παράδειγμα, ότι «οι Δημοκρατίες δεν πολεμούν». Για όποιον έχει μελετήσει προσεκτικά τον ανυπέρβλητο Θουκυδίδη θα δουν ότι δημοκρατικά κράτη ιδιαίτερα τα ισχυρά/ηγεμονικά συμπεριλαμβανομένης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και μάλιστα επί Περικλή, όχι μόνο πολεμούν και παλεύουν για ηγεμονία αλλά και πλήττουν θανατηφόρα την ελευθερία και την κοινωνία όσων κρατών δεν φρόντισαν να έχουν «ίση δύναμη». Οι στάσεις και αποφάσεις των ηγεμονικών κρατών απορρέουν από την θέση τους, τον ρόλο τους και κυρίως από τους συσχετισμούς με τα άλλα ισχυρά κράτη και την κατανομή ισχύος.

Οι συναλλαγές με τα κράτη αυτά με σκοπό την ισορροπία συμφερόντων, εν τούτοις, όχι μόνο είναι εφικτές αλλά και ο κανόνας. Σκοπός είναι οι ορθολογιστικές αποφάσεις πάνω στην πλάστιγγα κόστους-οφέλους εναλλακτικών αποφάσεων του ηγεμονικού κράτους και δη του συμμαχικού. Διόλου τυχαία μεγάλο μέρος της στρατηγικής ανάλυσης αφορά αυτή ακριβώς την πτυχή και αναλύει τις στρατηγικές των λιγότερο ισχυρών κρατών που οδηγούν σε συμμετρικές σχέσεις και αμοιβαίο όφελος συναλλαγών με τα πιο ισχυρά.

Για να το πούμε αυτό διαφορετικά μαύρο και άσπρο δεν υπάρχουν: Οι ανεξάρτητες κοινωνίες για να επιβιώσουν με ασφάλεια απαιτείται να κατανοούν τις λογικές κάθε κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος, οι ηγέτες να μην παραμιλούν ουτοπικά και το κράτος αναπτύσσοντας εθνική στρατηγική να λειτουργεί ορθολογιστικά.

Κατανοώντας τις ΗΠΑ

Συντομεύοντας, αναφέρεται ότι η σωστή γνώση για την δημιουργία και εξέλιξη των ΗΠΑ είναι διδακτική πολλών πραγμάτων και ταυτόχρονα αναγκαία για την στρατηγική κάθε λιγότερο ισχυρού κράτους στις σχέσεις του με την σύγχρονη ισχυρότερη δύναμη του πλανήτη. Αφετηριακά τα πράγματα δεν ήταν εύκολα για τις ΗΠΑ. Μετά την δημιουργία του νεότευκτου Αμερικανικού κράτος η επιβίωσή του οφείλεται στην τύχη.

Μπορεί την δεκαετία του 1930 οι Βρετανοί την ανάγκη φιλοτιμία ποιούμενοι να ανάπτυξαν το «αγγλοσαξονικό δόγμα» αλλά αρχικά οι ΗΠΑ επιβίωσαν ενίοτε κατά τύχη.

Το Λονδίνο θεωρώντας τους Επαναστάτες αποστάτες και προδότες πάντα είχε στα συρτάρια των Επιτελείων της σχέδια ανακατάληψης της Βόρειας Αμερικής και τις πρώτες δεκαετίες οι ΗΠΑ ήταν παντελώς ανίσχυρες να αντιμετωπίσουν το ΗΒ. Απλά η ανακατάληψη αργοπόρησε λόγω προβλημάτων στο εσωτερικό του Ευρωπαϊκού συστήματος ισορροπίας δυνάμεων. Ακόμη, οι ΗΠΑ δεν θα υπήρχαν σήμερα εάν ο Γαλλικός στρατός που εκστράτευσε για να κατακτήσει την Αμερικανική ήπειρο και στρατοπέδευσε προσωρινά στον Άγιο Δομίνικο δεν είχε αποδεκατιστεί λόγω επιδημίας κίτριvoυ πυρετoύ και μαλάριας.

Διόλου τυχαία εξάλλου όταν άρχισε η Ελληνική Επανάσταση οι Αμερικανοί πολίτες ξενυχτούσαν σε δημόσιες προσευχές για την επιτυχία του αγώνα ελευθερίας των Ελλήνων.

Διευκρινίζεται πάντως ότι παρά τις μεγάλες επιρροές του κλασικού πολιτισμού στις ΗΠΑ ο αρχικός φιλελευθερισμός ήταν οικουμενιστικός διεθνισμός: Μείζον είναι η οικονομία, το εμπόριο, τα οφέλη από οικονομικές ανταλλαγές ενώ τα κράτη είναι περίπου περιττά ή απλά τροχονόμοι του εμπορίου. Βασικά, εκεί βρίσκονται οι ρίζες του λειτουργισμού ως προσέγγισης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης μεταπολεμικά. Αρχικά, μάλιστα, ο Αμερικανός Πρόεδρος είχε ελάχιστες εξουσίες ενώ υπήρχε και ένα «γραφείο», το «statedepartment», δηλαδή το παντελώς αδύναμο τότε εξωτερικών υποθέσεων.

Το Πεπρωμένο του Εθνους

Αναμενόμενα αυτά όλα άλλαξαν γρήγορα και δραστικά. Ο Τζέφερσον ως πρόεδρος ενώ πριν θεωρούσε τους στρατούς και τους στόλους περιττούς τάχιστα τα ανάπτυξε «όσο χρειαζόταν».

Επιπλέον, σταδιακά με τα amendments ο πρόεδρος σωρευτικά αποκτούσε ολοένα και περισσότερες εξουσίες και εξελίχθηκε σε μια πανίσχυρη εκτελεστική εξουσία.

Η ισχύς και η Αμερικανική ομοσπονδία εξελίσσονταν σύμφωνα με τις ανάγκες επιβίωσης του νεότευκτου κράτους και μάλιστα όπως ήδη αναφέρθηκε εξ αντικειμένου του μόνου δημοκρατικά προσανατολισμένου.

Το πώς ο αρχικός ουτοπικός ιδεαλισμός για τον κόσμο εξελίχθηκε στο αγγλοσαξονικό δόγμα περί του «πεπρωμένου του έθνους» ως αιτιολόγηση κατάκτησης σχεδόν όλης της Βόρειας Αμερικής και εθνοκάθαρσης κατά των αυτοχθόνων είναι διδακτικό για το πώς εξελίσσονται τα ισχυρά κράτη ανεξαρτήτως καθεστώτος.

Περνώντας στο δόγμα Μονρόε

Σε μερικές δεκαετίες μετά την Επανάσταση και στην βάση του δόγματος της ουδετερότητας –που βασικά σήμαινε κυριαρχία στην Αμερικανική ήπειρο όπως εξάλλου διακηρύχθηκε με το δόγμα Μονρόε αρχές της δεκαετίας του 1920– είχαμε την μεγαλύτερη εδαφική επέκταση της ιστορίας(οι μισές σημερινές ΗΠΑ είναι περίπου το μισό Μεξικό πριν την επέκταση). Επίσης, οικοδόμηση στόλου πλανητικά κινούμενου.

Η μη προσάρτηση του Καναδά οφείλεται στο γεγονός ότι έστω και πολύ αργοπορημένα οι Βρετανοί απέστειλαν αποτρεπτικές δυνάμεις.

Επιπλέον, στο μόνο δημοκρατικά κινούμενο κράτος, δηλαδή τις ΗΠΑ, είχαμε την δουλεία. Ο πρόεδρος πήγαινε στην Εκκλησία και οι δούλοι βρίσκονταν στα χωράφια σιδηροδέσμιοι.

Στην συνέχεια είχαμε τον εμφύλιο πόλεμο για να ευθυγραμμιστεί η εσωτερική συνοχή σύμφωνα με τις τότε προϋποθέσεις όπως εξελισσόταν, ενώ σταδιακά κινήθηκαν Δυτικά προς την Καλιφόρνια «για να μην έχουν μόνο οι Ευρωπαίοι εμπορικές σχέσεις με την Άπω Ανατολή» με αποτέλεσμα να υπερισχύσουν.

Επιστροφή στο μέλλον

Στο δεύτερο μέρος του παρόντος θα περιγραφεί με συντομία η αργοπορημένη συμμετοχή στους δύο παγκόσμιους πολέμους, η εγκατάλειψη της ουδετερότητας και η διαμόρφωση προς το τέλος του αιώνα δύο κοσμοθεωρητικών τάσεων του «ρεαλιστή» προέδρου Ρούσβελτ και του «ουτοπιστή» προέδρου Γουίλσον.

Στην συνέχεια η παραλαβή της σκυτάλης από το Ηνωμένο Βασίλειο ως η ηγέτιδα δύναμη της Δυτικής ναυτικής Συμμαχίας, η επί μισό αιώνα στρατηγική αντιπαράθεσή της με την Σοβιετική Ένωση, ο Μεταψυχροπολεμικός παρεμβατισμός και η σταδιακή ανάδυση του πολυπολικού διεθνούς συστήματος πολλών μεγάλων και πυρηνικών δυνάμεων.

Σημαντικό είναι επίσης να γίνει κατανοητό ότι οι ΗΠΑ δημιούργησαν πανίσχυρα κρατικά επιτελεία χάραξης και εφαρμογής στρατηγικής σε πλανητικό και περιφερειακό επίπεδο που όλοι ανεξαιρέτως οι Πρόεδροι λαμβάνουν υπόψη.

Κριτήριο είναι όχι κακά και καλά άλλα κράτη ή εχθροί και φίλοι αλλά η εθνική ασφάλεια και τα εθνικά συμφέροντα σε σχέση με τις οι πλανητικές και περιφερειακές ανακατανομές ισχύος που τον 21 αιώνα είναι καταιγιστικές.

Επιπρόσθετα, ενώ κινούμαστε βαθύτερα στον 21 αιώνα οι ΗΠΑ –ενώ μάλλον επί μακρόν θα παραμείνουν η ισχυρότερη δύναμη του πλανήτη– υποχρεωτικά και ανεξαρτήτως προέδρου οδηγούνται σε επάνοδο στην λογική του «δόγματος Νίξον» για συγκρότηση τυπικών ή άτυπων συμμαχιών με «τοπικούς τοποτηρητές», κάτι που όπως γίνεται αντιληπτό αφορά ζωτικά την Ελλάδα εάν η Τουρκία γίνει ή είναι ένα τέτοιο περιφερειακό κράτος.

Ολοκληρώνω όμως το παρόν με την εξής επισήμανση. Στο βιβλίο μας του 1994 Αμερικανική Εξωτερική Πολιτική. Από την ιδεαλιστική αθωότητα στο «πεπρωμένο του έθνους 1776-1917» (εξαντλημένο, υπό επανέκδοση) αναγράφεται τόμος Α. Συχνά πολλοί ερωτούν που μπορούν να βρουν τον τόμο Β. Τόμος Β μέχρι στιγμής δεν κυκλοφόρησε για τους εξής πολύ σημαντικούς λόγους.

Μεταπολεμικά αλλάζει ραγδαία η πληθυσμιακή σύνθεση των ΗΠΑ σε βαθμό και έκταση που απαιτείται συνεκτίμηση αυτού του γεγονότος σε συνάρτηση και με τις σχετικές συζητήσεις που κυριάρχησαν ως κύριο προεκλογικό ζήτημα. Η έρευνα για την μεταπολεμική εξέλιξη της Αμερικανικής κοινωνίας κάνει σαφείς τις μεγάλες και προσδιοριστικές αλλαγές που θα επηρεάσουν δραστικά το πώς θα εξελιχθούν οι ΗΠΑ.

Για παράδειγμα, πιο πάνω αναφέρθηκε ακροθιγώς ο εκτοπισμός των Λατινοαμερικανών από την μισή περίπου Βόρειο Αμερική που στην συνέχεια τον 18 αιώνα προσαρτήθηκε και εποικίστηκε. Όμως τις τελευταίες δεκαετίες εκατομμύρια Λατινοαμερικανοί επανήλθαν μαζικά και συχνά παράνομα διαμέσου των νοτίων συνόρων με αποτέλεσμα σε πολλά μέρη να είναι πλειοψηφία.

Πολίτες Αφρικανικής κυρίως προέλευσης, επίσης, απέκτησαν πολιτικά δικαιώματα μόλις πριν λίγες δεκαετίες και ακόμη εν μέσω κοινωνικών ανακατατάξεων ιδιαίτερα όσον αφορά την μεσαία τάξη βρίσκονται σε φάση μιας διόλου εύκολης προσαρμογής. Στο παρελθόν οι WASPS (White, Agglosaxonandprotestant - λευκοί, αγγλοσάξονες, προτεστάντες)υπολογιζόταν ότι ήταν το 95% των ηγετικών και οικονομικών ελίτ. Και αυτό αλλάζει συμπεριλαμβανομένης της «μετανάστευσης» μεγάλων επιχειρήσεων προς φορολογικούς παραδείσους και με τρόπο που άλλαξαν αυτό που ο Άϊζενχάουερ ονόμασε σύμπλεγμα κράτους, οικονομίας, βιομηχανίας και εξωτερικής πολιτικής.

Καταλήγουμε λοιπόν και θα επανέλθουμε υπογραμμίζοντας ότι πολλά αλλάζουν στον κόσμο και στην ισχυρότερη δύναμη του πλανήτη. Όσο ποτέ άλλοτε σε τέτοιες μεταβατικές κομβικές ιστορικές φάσεις η θολή θέαση του κράτους και του κόσμου βλάπτει. Ανεξαρτήτως προτιμήσεων ή βουλήσεων του καθενός απαιτείται ορθολογιστική περιγραφή των ΗΠΑ αλλά και του υπόλοιπου διεθνούς συστήματος με τρόπο που είναι απαλλαγμένος ιδεολογικών παρωπίδων. Κριτήριο είναι πάντα το εθνικό-κρατικό συμφέρον, η ασφάλεια και η επιβίωση του κράτους και της κοινωνίας.

* Ο συγγραφέας εξέτασε εκτεταμένα την Αμερικανική στρατηγική κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στα βιβλία NuclearStrategyandEuropeanSecurityDilemmas στο EuropeanPoliticalCooperation και στο Αμερικανική Εξωτερική Πολιτική. Από την ιδεαλιστική αθωότητα στο «πεπρωμένο του έθνους 1776-1917» τόμος Α (υπό επανέκδοση και καλύπτει την περίοδο μέχρι τον 21 αιώνα). Επίσης οι ΗΠΑ ως μεγάλη δύναμη είναι κύριο ζήτημα σε πολλά άλλα βιβλία και άρθρα του υπογράφοντος.

Παναγιώτης Ήφαιστος
Ομ. Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων – Στρατηγικών Σπουδών, Παν/μιο Πειραιώς, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών

HuffingtonPost

 

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση