Η ελληνική κοινότητα της Τουρκίας φοβάται για την βιωσιμότητά της

• Του Jonathan Head, BBC News, Κωνσταντινούπολη

Την προηγούμενη εβδομάδα, οι πιστοί της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας γιόρτασαν μια από τις πιο σημαντικές εορτές στο ημερολόγιό τους, τα Θεοφάνια, με νεαρούς άνδρες συναγωνίζονται να ανασύρουν τους σταυρούς που ρίχνονται από ιερείς σε ποταμούς και θάλασσες σε όλο τον κόσμο.
Μια σημαντική τελετή λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο και στην μεγαλύτερη πόλη της Τουρκίας, την Κωνσταντινούπολη, όπου ο πνευματικός ηγέτης της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ρίχνει ένα σταυρό στον Κεράτιο κόλπο.
Η Εκκλησία εδώ έχει ρίζες που σχηματίζουν μια αδιάκοπη, ενιαία γραμμή διαδοχής πατριαρχών από τον 4ο αιώνα μ.Χ.
Ωστόσο, οι περισσότεροι από τους Έλληνες που παρακολουθούν την τελετή είναι επισκέπτες από το εξωτερικό. Η στάση του τουρκικού κράτους απέναντι στις μειονότητες έχει μεν βελτιωθεί κατά την τελευταία δεκαετία, αλλά η ελληνική τοπική κοινότητα αριθμεί σήμερα λιγότερα από 3.000 μέλη και έχει φθάσει στο σημείο να φοβάται πραγματικά για τη βιωσιμότητά της.
Σφηνωμένο ανάμεσα στους στενούς δρόμους πίσω από το λιμάνι Καντίκοϊ της Κωνσταντινούπολης δεσπόζει ένα υπέροχο κτίριο με ιστορία 140 χρόνων. Εντυπωσιακά τα παράθυρά του και το μεγάλο κλασικό περίπτερο στοάς, αποτελούν αντίθεση με τα άχαρα κτίρια από μπετόν που το περιβάλλουν. Πρόκειται για ένα από τα 22 σχολεία στην Πόλη, που χτίστηκαν για να εξυπηρετήσουν την ελληνική κοινότητα.
Και όμως, σήμερα, στο ελληνικό δημοτικό σχολείο του Καντίκοϊ οι εγγραφές έχουν μειωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να φιλοξενεί ένα μόνο μαθητή, τον δεκάχρονο Βαλέντη Μιχαηλίδη. Τα βηματάκια του είναι τα μόνα που ακούγονται όταν χτυπάει το κουδούνι, καλώντας τον στα ιδιαίτερα μαθήματα που του προσφέρουν ένας Έλληνας και ένας Τούρκος δάσκαλος.
"Είναι όντως θλιβερή η κατάσταση", μας εξομολογείται ο Γιώργος Στεφανόπουλος, καθηγητής της Ελληνικής και Τουρκικής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος προσφέρθηκε εθελοντικά να αναλάβει τη διεύθυνση του σχολείου. "Όταν ήμουν μαθητής εδώ στη δεκαετία του 1960, υπήρχαν έξι τάξεις και όλες ήταν γεμάτες από μαθητές".
Με οδήγησε μέχρι την αίθουσα εκδηλώσεων, όπου τα παιδιά ανέβαζαν παραστάσεις. Σήμερα το μόνο που βλέπει κανείς είναι ένας σωρός από σκονισμένες καρέκλες στοιβαγμένες σε μια γωνιά. Στον κάτω όροφο, η τραπεζαρία έχει να χρησιμοποιηθεί χρόνια. Και όταν ο Βαλέντης θέλει να παίξει ποδόσφαιρο στην αυλή του σχολείου, πρέπει να ζητήσει από τον επιστάτη να παίξει μαζί του.
Ο Βαλέντης μας λέει ότι είναι ευτυχισμένος, αλλά θα ήθελε να υπήρχαν και άλλα παιδιά να παίζει μαζί τους. Όταν εκείνος φύγει, το σχολείο μάλλον θα κλείσει.
Οι Έλληνες ζουν σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε σύγχρονη Τουρκία εδώ και περισσότερο από 3.000 χρόνια. Μέχρι τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που αριθμούσε ακόμη σχεδόν δύο εκατομμύρια, διαχειρίζονταν ένα μεγάλο μέρος της εμπορικής δραστηριότητας.
Όμως, μετά τη βίαιη γέννηση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, οι περισσότεροι από τους Έλληνες που ζούσαν κατά μήκος των ακτών του Αιγαίου και της Μεσογείου απελάθηκαν μέσα σε λίγες μόνο μέρες, αμέσως μετά την επικύρωση μιας συμφωνίας ανταλλαγής πληθυσμών με την Ελλάδα.
Αυτό, ωστόσο, δεν ίσχυσε για την σημαντική σε μέγεθος ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης, όπου, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, υπήρχαν ακόμη περίπου 70.000 πολίτες. Τότε ακριβώς, τον Σεπτέμβριο του 1955, η εθνικιστική έξαρση με αφορμή την κρίση στην Κύπρο βρήκε διέξοδο στην Κωνσταντινούπολη, όπου Τούρκοι καταφέρθηκαν εναντίον Ελλήνων σε μια νύχτα που χαρακτηρίστηκε από τρομακτική βία: μπουλούκια Τούρκων κατέστρεψαν καταστήματα και εκκλησίες, βίασαν Ελληνίδες και έκαναν περιτομή με τη βία σε ιερείς. Οι εχθροπραξίες εναντίον των Ελλήνων της Τουρκίας συνεχίστηκε για πολλά ακόμη χρόνια, αναγκάζοντας χιλιάδες να εγκαταλείψουν την Κωνσταντινούπολη.
Μια άλλη δυσκολία για την κοινότητα ήταν η θέσπιση ενός νόμου, σύμφωνα με τον οποίο χιλιάδες κτίρια που ανήκαν κάποτε σε Έλληνες ή σε ελληνικά ιδρύματα κατασχέθηκαν από το τουρκικό κράτος.
Ήταν μια ιδιαίτερα δύσκολη στιγμή και για την Εκκλησία, επειδή το τουρκικό κράτος δεν αναγνωρίζει τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο ως επικεφαλής των πανταχού Ορθοδόξων Χριστιανών.
Χωρίς κανένα νομικό καθεστώς, ο Πατριάρχης έχει αποκλειστεί από τη διαχείριση των πολλών εκκλησιών και ακινήτων που κάποτε ανήκαν στην Εκκλησία. Επίσης, δεν του επιτρέπεται να εκπαιδεύει νέους ιερείς. Η ιερατική σχολή που κάποτε εξυπηρετούσε αυτό τον σκοπό παραμένει κλειστή, με αποτέλεσμα να γίνει ιδιαίτερα δύσκολη η εξεύρεση νέων ιερέων μέσα από την συρρικνωμένη ελληνική κοινότητα.
Η κατάσταση αυτή έχει αρχίσει να βελτιώνεται, δεδομένου ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει χαλαρώσει την στάση της απέναντι στις εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες, σε μια προσπάθεια να δέιξει ότι πληρεί τις προϋποθέσεις που αφορούν στον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες απαιτούνται για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Πρόσφατα, με μια σημαντική συμβολική χειρονομία, τα τουρκικά δικαστήρια έχουν επιστρέψει το παλιό ελληνικό ορφανοτροφείο, ένα από τα μεγαλύτερα ξύλινα κτίρια στον κόσμο, στο Ορθόδοξο Πατριαρχείο. Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος, αφοσιωμένος οικολόγος, ελπίζει ότι θα μπορέσει να αποκαταστήσει το απηρχαιωμένο κτίριο και να το μετατρέψει σε κέντρο περιβαλλοντικών ερευνών.
"Η χειρονομία αυτή αποτελεί μια αναπάντεχη ανατροπή", μας λέει ο δικηγόρος του πατριάρχη, Τζεμ Σοφούογλου. "Προσφέρει στην Εκκλησία ντε φάκτο αναγνώριση από την τουρκική κυβέρνηση, για πρώτη φορά. Δεν θα μπορούσα να το φανταστώ αυτό να γίνεται ούτε πριν από πέντε χρόνια".
Στις μέρες μας, η διαχρονικά ευημερούσα και κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη έχει αρχίσει να ανακαλύπτει ξανά την πλούσια ελληνική κληρονομιά της, χωρίς να αισθάνεται ότι απειλείται από τον επιθετικό εθνικισμό του παρελθόντος.
Έτσι, οργανώνονται εκδηλώσεις με ελληνική μουσική και εκθέσεις που αναδεικνύουν τα πολλά έργα των Ελλήνων αρχιτεκτόνων που έχουν απομείνει στην πόλη. Οι κατά πολύ βελτιωμένες διπλωματικές σχέσεις με την Ελλάδα έχουν συμβάλει επίσης σε αυτή την εξέλιξη.
Τα κριτήρια για τον διορισμό δημοσίων υπαλλήλων σε θέσεις που διαχειρίζονται θέματα μειονοτήτων έχουν αλλάξει εδώ και τρία χρόνια, με αποτέλεσμα για πρώτη φορά ένα μέλος μιας μειονοτικής ομάδας να έχει διοριστεί σε κρατικό φορέα υπεύθυνο για τη διαχείριση των προβλημάτων της ομάδας του. Ο Λάκης Βίγγας, ένας δραστήριος και ενθουσιώδης Έλληνας επιχειρηματίας, ελπίζει ότι θα μπορέσει να χρησιμοποιήσει τη θέση αυτή προκειμένου να δώσει νέα ζωή στην κοινότητα.
"Έχουμε μείνει πάρα πολύ λίγοι. Είναι γεγονός", μας λέει. "Θα πρέπει να αναδιαρθρώσουμε τα θεμέλια αυτά, τα οποία χρονολογούνται από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν ήμασταν πολύ περισσότεροι. Οι μειονότητες θέλουν να διατηρήσουν την πολιτιστική κληρονομιά τους. Είναι υπερήφανες για τον πολιτισμό τους. Αλλά θέλουν επίσης να είναι παραγωγικές, να συμμετέχουν στα κοινά αυτής της χώρας. Δεν θέλουν να διατηρηθούν ως αντίκες, σαν να ήταν απλώς ένα κομμάτι της ιστορίας της".
Η μεγαλύτερη πρόκληση, ωστόσο, που έχει να αντιμετωπίσει η κοινότητα παραμένει το μέγεθός της. Οι περισσότεροι από τους εναπομείναντες Έλληνες είναι ηλικιωμένοι. Σήμερα, μόνο 240 μαθητές εκπαιδεύονται στα 22 ελληνικά σχολεία.
Σε αντίθεση με την κατά πολύ μεγαλύτερη αρμενική κοινότητα, η οποία ενισχύεται αριθμητικά από μετανάστες που τα τελευταία χρόνια εγκαταστάθηκαν εδώ από την Αρμενία, μόνο ένας μικρός αριθμός Ελλήνων επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, και ως ξένοι πλέον πολίτες, δεν έχουν το δικαίωμα να στέλνουν τα παιδιά τους στα ελληνικά σχολεία.
"Η μόνη μας ελπίδα είναι η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση», μας λέει ο Γιώργος Στεφανόπουλος. "Τότε, με την οικονομική κρίση στην Ελλάδα και με το άνοιγμα των συνόρων, ελπίζω ότι η Τουρκία θα θεωρηθεί ως "γη της ευκαιρίας", όχι μόνο για τους Έλληνες που γεννήθηκαν εδώ, αλλά γενικά για το σύνολο των Ελλήνων".
Αλλά η ελπίδα αυτή δύσκολα θα πραγματοποιηθεί, αφού η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας είναι γεμάτη από Συμπληγάδες, κυρίως λόγω του Κυπριακού. Η ένταξη, αν συμβεί ποτέ, είναι βέβαιο ότι θα πάρει πολλά ακόμη χρόνια.

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση