Ο Πούτιν τολμά εκείνο που δεν τόλμησε ούτε η Σοβιετική Ένωση

Του Leonid Bershidsky

Την ώρα που ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έδινε την ετήσια ομιλία του για την Κατάσταση του Εθνους την περασμένη εβδομάδα, προσφέροντας τη μία κοινωνική παροχή μετά την άλλη, επαινώντας τους ηρωικούς γιατρούς και τους ερευνητές γύρω από τα εμβόλια και υποσχόμενος να αυστηροποιήσει το ρυθμιστικό πλαίσιο για το περιβάλλον, η κατάσταση που περιέγραφε έμοιαζε σαν ένα ταξίδι σε μια παράλληλη πραγματικότητα.

Ωστόσο, παρά τις άνευ ουσιαστικά περιεχομένου "προτροπές" του Πούτιν προς το εγχώριο κοινό, το μήνυμά του προς τη Δύση υπογράμμισε μια ριζική διαφορά στην προσέγγισή του έναντι εκείνης των σοβιετικών προκατόχων του.

Στον κόσμο του αφηγήματος Πούτιν, η Ρωσία είναι μια προηγμένη χώρα που ξεπέρασε την πανδημία του Covid και προσπαθεί να επιλύσει ορισμένα αναπόφευκτα αλλά όχι ιδιαίτερα τρομακτικά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Σε έναν άλλο κόσμο έξω από τη σπηλαιώδη αίθουσα των γεμάτων ένταση, κυρίως ανέκφραστων προσώπων που κρέμονταν από κάθε λέξη του Πούτιν, στρατεύματα βρίσκονταν συγκεντρωμένα κοντά στα ουκρανικά σύνορα. Οι ηγέτες ΗΠΑ και Ευρώπης καλούσαν σε αποκλιμάκωση και οι εκκλήσεις τους αγνοούνταν. Η Ουάσινγκτον μόλις αναβάθμιζε τις κυρώσεις της, επεκτείνοντάς τες στις νέες εκδόσεις ρωσικού κρατικού χρέους.

Η Τσεχία είχε μόλις καταγγείλει Ρώσους αξιωματούχους των υπηρεσιών Πληροφοριών για την έκρηξη σε αποθήκη πυρομαχικών το 2014 η οποία κόστισε τη ζωή σε δύο ανθρώπους και τελικώς απέλασε 18 Ρώσους διπλωμάτες από την πρεσβεία στην Πράγα. Η έχουσα δεχτεί πάμπολλα πλήγματα ρωσική αντιπολίτευση, η οποία χαρακτηρίστηκε επισήμως από την κυβέρνηση ως "ξένοι πράκτορες", αντιμετώπιζε προληπτικές συλλήψεις και έντονη παρουσία αστυνομικών δυνάμεων καταστολής καθώς προσπαθούσε να πραγματοποιήσει συγκεντρώσεις υπέρ του φυλακισμένου ηγέτη της, ο οποίος διεξήγαγε απεργία πείνας.

Το ποσοστό εμβολιασμού κατά του Covid της Ρωσίας ανερχόταν εκείνη την ημέρα στο 4,3%, σύμφωνα με στοιχεία του Bloomberg, περίπου το 13% του αντίστοιχου ποσοστού των ΗΠΑ. Τον Φεβρουάριο, τελευταίο μήνα για τον οποίο υπάρχουν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, 24.369 άνθρωποι πέθαναν από Covid ή έστω ως φορείς του κορονοϊού. Ωστόσο οι συνολικοί επιπλέον θάνατοι σε σύγκριση με τον Φεβρουάριο του 2020 έφτασαν τους 29.493, γεγονός που υποδηλώνει τη συνεχιζόμενη απόκρυψη του αριθμού των νεκρών από κορονοϊό στη Ρωσία. 

Παραμόρφωση της πραγματικότητας

Ηγέτες τόσο έμπειροι όσο ο Πούτιν έχουν συχνά ένα ισχυρό "πεδίο παραμόρφωσης της πραγματικότητας" - όρος που πρωτοχρησιμοποιήθηκε για μια άλλη, πιο καλοήθη δικτατορική φιγούρα, τον συνιδρυτή της Apple, Steve Jobs. Ο Πούτιν, ωστόσο, δεν διαμορφώνει πραγματικά αντιλήψεις - ούτε για τον κόσμο, ούτε για τη χώρα του, η οποία, στην τρέχουσα εποχή, μπορεί να έχει πρόσβαση σε περισσότερες πηγές από τα κρατικά προπαγανδιστικά κανάλια. Οι άνθρωποι μπορούν και καταλαβαίνουν τι συμβαίνει πραγματικά και ο Πούτιν - αναμφισβήτητα από τότε που η αναθεώρηση του ρωσικού συντάγματος τον περασμένο χρόνο τον μετέτρεψε στην πραγματικότητα σε ισόβιο πρόεδρο - έχει ξεπεράσει πια το στάδιο όπου χρειαζόταν ακόμη και την προβολή "τραβηγμένων" δικαιολογιών για όσα πράττει.

Δεν υπάρχουν φύλλα συκής στις δικτατορικές του "κλίσεις", στην πρόθεσή του να εξαλείψει την απειλή του Αλεξέι Ναβάλνι και της οργάνωσής του, ανεξάρτητα από το τι θα συμβεί τελικώς στον αρχηγό της αντιπολίτευσης ή την ομάδα του, στην πίστη του ότι είναι σε θέση να αφήσει πίσω του την πανδημία, στην ενόχλησή του από την ύπαρξη της Ουκρανίας ως ανεξάρτητου κράτους, στην ανοιχτή αντιπαράθεσή του με τις ΗΠΑ, στην περιφρόνησή του για άλλα δυτικά έθνη ως απλές φωνές σε μια "χορωδία" υπό την πλήρη ηγεμονία των ΗΠΑ Έτσι, όλη η ασήμαντη εσωτερικού χαρακτήρα φιλολογία του Πούτιν σε ένα κοινό που γνώριζε καλά ότι διαθέτει μια εντελώς διαφορετική ατζέντα στον πραγματικό κόσμο ήταν απλή εισαγωγή ενός μηνύματος το οποίο διατύπωσε προς το τέλος της:

"Έχουμε - είμαι αναγκασμένος να το πω - αρκετή υπομονή, υπευθυνότητα, επαγγελματισμό, καλή γνώση και πεποίθηση στο δίκαιό μας όταν λαμβάνουμε αποφάσεις. Ελπίζω ότι κανενός δεν του περνά από το μυαλό να "διασχίσει" τη λεγόμενη κόκκινη γραμμή όσον αφορά τη Ρωσία. Το πού βρίσκεται αυτή η γραμμή, θα το καθορίζουμε μόνοι μας σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση".

Αυτό υπερβαίνει τη χαρακτηριστική ρητορική υπερήφανης μεγάλης δύναμης την οποία όλοι έχουν συνηθίσει από τους Ρώσους ηγέτες, τον Πούτιν καθώς και τους προκατόχους του. Είναι μια ανακοίνωση προς τον υπόλοιπο πλανήτη ότι μόνον ο Πούτιν θα λαμβάνει τις σημαντικές αποφάσεις και θα ορίζει τις δικές του κόκκινες γραμμές. Δεν είναι πρόθυμος να συζητήσει τι θεωρεί δική του υπόθεση με κανέναν - και σίγουρα όχι με ξένους. Παρ’ όλες τις αναφορές σε καλή θέληση και υπεύθυνη συμπεριφορά, αυτή είναι μια δήλωση εσκεμμένης μη προβλεψιμότητας, μια σχεδόν περιπαικτική απάντηση στη δηλωμένη επιθυμία του προέδρου των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν να διατηρήσει μια "σταθερή και προβλέψιμη σχέση" με τη Ρωσία. 

Αυθαίρετες "κόκκινες γραμμές"

Τι επιτρέπει λοιπόν στον Πούτιν να λέει στον κόσμο να αναμένει τις αποφάσεις του καθώς εκείνος θα θέτει τις κάθε φορά "κόκκινες γραμμές"; Φαίνεται να είναι πολύ πιο ωμός απ’ ό,τι ήταν ακόμη και οι σοβιετικοί προκάτοχοί του ως προς την αδιαφορία του για τις απόψεις της Δύσης για τα πάντα, από την παγκόσμια ασφάλεια έως τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Για παραλληλισμούς με τη δεκαετία του 1970 και τις αρχές της δεκαετίας του 1980, μια εποχή που διαμόρφωσε την κοσμοθεωρία του Πούτιν και το όραμά του για τον παγκόσμιο ρόλο της χώρας του, μπορεί να ακολουθήσει κανείς τα tweets του ιστορικού του Ψυχρού Πολέμου Σεργκέι Ράντσενκο, καθηγητή του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ, ο οποίος έχει μετατρέψει τη σύγκριση του πρώην σοβιετικού καθεστώτος και του καθεστώτος του Πούτιν σε κάτι σαν ειδικότητά του.

Όπως επεσήμανε πρόσφατα ο Ράντσενκο, το 1981, όταν το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΣΕ συζητούσε πώς να αντιμετωπίσει το κίνημα της Αλληλεγγύης στην Πολωνία, ο Γιούρι Αντρόποφ, ο οποίος σύντομα θα διαδεχόταν τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ ως Σοβιετικός ηγέτης, αντιτάχθηκε σθεναρά σε μια στρατιωτική εισβολή επειδή θα επέσειε την οργή της καπιταλιστικής Δύσης προς τη Σοβιετική Ένωση με τη μορφή οικονομικών και πολιτικών κυρώσεων, οι οποίες θα μπορούσαν μόνο να αποδυναμώσουν την παγκόσμια θέση της ΕΣΣΔ.

Η Πολωνία ήταν σχεδόν τόσο σημαντική για το λεγόμενο "σοσιαλιστικό στρατόπεδο" τότε, όσο η Ουκρανία για το όραμα του Πούτιν για έναν "ρωσικό κόσμο" σήμερα. Ωστόσο, αντί να αντιμετωπίσει τα δυτικά αντίμετρα, ο Αντρόποφ, ο οποίος ήταν αφεντικό του Πούτιν στην KGB εκείνη την εποχή, ήταν πρόθυμος να αφήσει την Πολωνία να προχωρήσει σε εκείνο που φαινόταν (και στη συνέχεια έγινε) η αρχή μιας αντικομμουνιστικής επανάστασης. Η Σοβιετική Ένωση είχε ήδη περάσει μια κόκκινη γραμμή δύο χρόνια πριν εισβάλλοντας στο Αφγανιστάν και δεν ήταν έτοιμη να το ξανακάνει. Επτά χρόνια μετά την εισβολή στην Κριμαία, ο Πούτιν σηματοδοτεί ότι εκείνος είναι.

Ένας άλλος παραλληλισμός στον οποίο έχει προχωρήσει ο Ράντσενκο έχει να κάνει με την υπόθεση Ναβάλνι. Τον Δεκέμβριο του 1986, ο αντιφρονών Ανατόλι Μαρτσένκο πέθανε σε στρατόπεδο φυλάκισης από απεργία πείνας, γεγονός που προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και ώθησε τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ να αρχίσει να απελευθερώνει πολιτικούς κρατουμένους. Ο Ναβάλνι φαινόταν μέχρι προ ημερών αποφασισμένος να λιμοκτονήσει, με διασημότητες και πολιτικούς ανά τον κόσμο να εγκαλούν τον Πούτιν για λογαριασμό του - ωστόσο δεν υπήρξε καμία ένδειξη ότι ο τελευταίος μπορούσε να μαλακώσει τη στάση του. Αντιθέτως, διέταξε την καταστολή της πολιτικής οργάνωσης του Ναβάλνι. Την Τετάρτη, καθώς σχετικά μικρός αριθμός Ρώσων τόλμησαν να βγουν στους δρόμους για να απαιτήσουν ελευθερία για τον αρχηγό της αντιπολίτευσης παρά τις επίσημες απαγορεύσεις για τέτοιες διαμαρτυρίες, περίπου 1.500 άτομα συνελήφθησαν.

Η Σοβιετική Ένωση, φυσικά, ήταν ένας κολοσσός με πήλινα πόδια τη δεκαετία του 1980, καθώς οι τιμές της ενέργειας μειώνονταν και η κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία διαλυόταν σε ένα χάος κλοπής, ελλείψεων και γενικής ανευθυνότητας. Αντίθετα, η Ρωσία του Πούτιν, αν και εξακολουθεί να εξαρτάται από τις εξαγωγές ενέργειας, διαθέτει έναν μηχανισμό διαχείρισης πολύ πιο αποτελεσματικό και η τεχνοκρατική κυβέρνηση υπό τη γενική ηγεσία του Πούτιν έχει προσπαθήσει να την προετοιμάσει για τις χειρότερες συνέπειες ενός νέου Ψυχρού Πολέμου. Είναι επίσης μικρότερη από τη Σοβιετική Ένωση και δεν αναγκάζεται να διατηρεί μια εκτεταμένη αυτοκρατορία, γεγονός που διευκολύνει τον Πούτιν, καθώς δεν αισθάνεται ότι έχει υπερεκτείνει τις δυνάμεις του.

Οι Ρώσοι, επίσης, δεν είναι τόσο απελπισμένοι όσο γίνονταν ολοένα και περισσότερο τη δεκαετία του 1980. Δεν αισθάνονται ταπεινωτικά φτωχοί σε σχέση με τους πολίτες του δυτικού κόσμου. Η καταστολή έχει λειτουργήσει καλά ενάντια στα απομεινάρια της ρωσικής αντιπολίτευσης: οι διαμαρτυρίες της Τετάρτης ήταν πολύ αδύναμες για να έχουν οποιοδήποτε πρακτικό αποτέλεσμα. 

"Κακοποιός"

Όμως τίποτε από τα παραπάνω δεν μπορεί να εξηγήσει από μόνο του τη φαινομενική έλλειψη ανησυχίας του Πούτιν για το γεγονός ότι μοιάζει με κακοποιό στα μάτια των δυτικών πολιτικών και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης στο εξωτερικό. Η Ρωσία δεν είναι άτρωτη έναντι της πίεσης και η γεωπολιτική της εμβέλεια είναι ακόμη πιο περιορισμένη σε σχέση με εκείνη της Σοβιετικής Ένωσης - ωστόσο ο τόνος του Πούτιν το αγνοεί αυτό επιδεικτικά. Φαίνεται να έχει αποφασίσει ότι μια Ρωσία χωρίς πραγματικούς συμμάχους μπορεί να έχει όσους εχθρούς "κάνει κέφι" απλώς και μόνο επειδή τα πυρηνικά της αποτρεπτικά μέσα την καθιστούν ανίκητη σε έναν ενδεχόμενο μεγάλο πόλεμο. Έχει βάλει ένα στοίχημα υπέρ της παρακμής της Δύσης που οι ηγέτες της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήταν αρκετά τολμηροί να βάλουν, καθώς όλη η ρητορική τους σχετικά με τον καπιταλισμό ήταν καταδικασμένη.

Η βάση αυτού του στοιχήματος είναι ότι η Δύση - και ειδικά οι ΗΠΑ - είναι πολύ απασχολημένη με εγχώρια προβλήματα για να κάνει σημαντικές θυσίες για να τον αναχαιτίσει. Ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα είχε αναφέρει το 2013 ότι ο Πούτιν "μοιάζει με το βαριεστημένο παιδί στο πίσω μέρος της τάξης". Ο Πούτιν από τότε έχει εξελίξει αυτή την εικόνα. Η περιφρόνησή του προς όλους φαίνεται να αντλεί δύναμη από την υπόθεση ότι απέναντί του βρίσκονται περισσότερο προβληματικές οντότητες παρά πραγματικά άξιοι αντίπαλοι. Οι ενήλικες θα μπορούσαν να κάνουν τη ζωή αυτού του παιδιού πραγματικά δύσκολη - αλλά τι είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν για να το πράξουν;

Πρέπει να είναι απελευθερωτικό να θεωρείσαι από τους άλλους ατρόμητος, χωρίς περιορισμούς κακοποιός, όταν μπορείς να προβλέψεις τις κυρίως συμβολικές κινήσεις που θα γίνουν ως απάντηση στην κακοποιό δράση σου, όπως η μεταχείριση του Ναβάλνι, η έκρηξη στην Τσεχία ή ο φόβος που δημιουργούν οι ρωσικές στρατιωτικές κινήσεις κοντά στην Ουκρανία. Ο Πούτιν απλώς φαίνεται να πιστεύει ότι κανένας δεν θα αμφισβητήσει στα σοβαρά το δικαίωμά του να σχεδιάζει αυτές τις "κόκκινες γραμμές".

Η μερική απόσυρση των ρωσικών δυνάμεων από τα σύνορα με την Ουκρανία αντιπροσωπεύει μια κάποια αποκλιμάκωση, ωστόσο ο Πούτιν έδειξε εκείνο που ήθελε να δείξει. Το ερώτημα που πρέπει πραγματικά να απαντήσει η Δύση είναι τι μπορεί να κερδίσει με το να τιμωρήσει τον Πούτιν με σοβαρά αντίμετρα όπως κυρώσεις στις ρωσικές εξαγωγές ενέργειας ή ένταξη της Ουκρανίας στο NATO. Τα πιθανά οφέλη από την αντιμετώπιση του Πούτιν θα ξεπερνούν τους κινδύνους; Εάν ο Πούτιν δεν αναλάβει άμεση δράση, όπως μια κατάληψη της Ουκρανίας, η απάντηση φαίνεται να είναι όχι - και αυτός ακριβώς είναι ο λόγος για τον οποίο ο Πούτιν δεν προχωρά σε αυτή την ενέργεια, παρά το "κόρδωμά" του.

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση