Το νέο πλαίσιο και οι προοπτικές των σχέσεων ΗΠΑ – Τουρκίας

Του Αλέξανδρου Μαλλιά

Πρέσβη ε.τ., πρώην πρέσβη της Ελλάδας στην Ουάσινγκτον

Η πρόσφατη έκδοση του βιβλίου της Εκάβης Αθανασοπούλου «Σύμμαχοι αλλά όχι φίλοι: ΗΠΑ – Τουρκία», 1979 – 2000» (Επίκεντρο) συμπίπτει με τον προβληματισμό πολλών, πολιτικών και διπλωματών, στη χώρα μας για την εξέλιξη των σχέσεων Ουάσινγκτον – Άγκυρας.

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών εδράζονται στο κοινό συμφέρον ή στην ερμηνεία του συμφέροντος, όπως το αντιλαμβάνεται η κάθε πλευρά. Γιατί είναι αδύνατο να υπάρξει σημείο ισορροπίας στον προσδιορισμού του κοινού συμφέροντος, έστω και αν επιμέρους συμφέροντα δύο χωρών, εν προκειμένω των ΗΠΑ και της Τουρκίας, αποκλίνουν. Στην πραγματικότητα, σπάνια αντιστάθηκαν συνολικά. Εν τούτοις, παρά τις ουσιαστικές πολιτικές, πολιτειακές και θεσμικές αλλαγές στην Άγκυρα, οι παράμετροι της τουρκικής πολιτικής παρέμειναν σταθερές από το 1979 – 1980 και μέχρι τουλάχιστον, το 2008.

Υπήρξαν, αναμφίβολα, αλλαγές και προσαρμογές. Η βαθμιαία εμπέδωση της πεποίθησης της τουρκικής ηγεσίας, νομενκλατούρας και στρατηγιστών, ότι η εμβάθυνση των τουρκο-αμερικανικών σχέσεων –σε βαθμό μάλιστα πρωτόγνωρο από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 μέχρι και το 2003- δεν πρέπει και δεν μπορεί να αποκλείσει την αυτονομία και αυτοτέλεια της τουρκικής εμπλοκής στον Καύκασο, στην Εγγύς και Μέση Ανατολή και στον Περσικό Κόλπο.

Βέβαια, αν προσπαθήσουμε να κάνουμε μία αποτίμηση των σχεδίων και διακηρύξεων με τα αποτελέσματα, θα διαπιστώσουμε ότι, παρά την τεράστια πρόοδο και τις βαθιές μεταρρυθμιστικές τομές, όχι σπάνια, φιλοδοξίες και προσδοκίες δεν επιβεβαιώθηκαν. Είτε αυτές αφορούσαν τις πομπώδεις εξαγγελίες του Τουργκούτ Οζάλ, είτε την υλοποίηση του «δόγματος Νταβούτογλου».

Παράλληλα, σημασία έχει η ωρίμανση της πεποίθησης, που έγινε βασική πολιτική επιλογή και στρατηγικός προσανατολισμός της Άγκυρας μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’90, για τη σημασία της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ή, όπως τονίζουν επανειλημμένα και σταθερά οι τούρκοι αξιωματούχοι, για τη σημασία που έχει για την εδαφική, πολιτική, κυρίως όμως ενεργειακή και οικονομική, ολοκλήρωση της Ευρώπης η διεύρυνσή της προς την Τουρκία.

Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι η Ουάσινγκτον, σε βαθμό μάλιστα και με τρόπο που ενόχλησε τους Ευρωπαίους συμμάχους τα (δεν εννοώ, βέβαια, την Ελλάδα) παρενέβη και εξακολουθεί να παρεμβαίνει ακόμη και σε προεδρικό επίπεδο, προκειμένου να ξεκινήσουν, να διευκολυνθούν και να επιταχυνθούν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις. Η καμπή στο Ελσίνκι, το Δεκέμβριο του 1999, ήταν αποτέλεσμα και της έντονης εμπλοκής των ΗΠΑ σε όλα τα επίπεδα.

Πέραν αυτών, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τα συμφέροντα αλλάζουν μέσα στον χρόνο. Μεταβάλλονται και προσαρμόζονται σε σχέση με τις περιφερειακές αλλαγές, ιδίως, όταν είναι, όπως συμβαίνει σήμερα, δομικές στη Μέση Ανατολή και Βόρειο Αφρική. Μεταβάλλονται, επίσης, σε σχέση με το περιεχόμενο και την ιεράρχηση της σημασίας τους. Αυτό το γνωρίζει ασφαλώς καλύτερα μία υπερδύναμη, μία ηγεμονική δύναμη, όπως είναι οι ΗΠΑ. Το στοιχείο, το χαρακτηριστικό αυτής της συμπεριφοράς, δεν είναι καινοφανές. Γεννήθηκε στην Αθήνα, πολύ πριν από την δημιουργία των ΗΠΑ και της Τουρκίας. Η ηγεμονική τάση και στάση των Αθηνών απέναντι στις πόλεις –συμμάχους, διευκόλυνε, αναμφίβολα, τη Σπάρτη. Ο «Διάλογος» των Μιλίων» παραμένει χαρακτηριστικό δείγμα διαχρονικής αυθάδειας της ηγεμονικής δύναμης και ένα ελεγείο για τον αδύνατο.

Η Αθήνα, όμως, παρά την καταστροφή της στη Σικελία, έχει ακόμη πολλούς οπαδούς. Μεταξύ άλλων, στην Ουάσινγκτον και στην Άγκυρα. Ο Αλκιβιάδης έχει μιμητές ακόμη και στην πρώτη δεκαπενταετία του 21ου αιώνα…

Από την άλλη πλευρά, είναι ξεκάθαρο ότι, αναμφίβολα, η Τουρκία στην περίοδο από το 1979 – 1980 μέχρι και τις αρχές του 2000, προσπάθησε να προωθήσει τα εθνικά της συμφέροντα, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή της, της χρήσης στρατιωτικών μέσων ή της απειλής χρήσης συμπεριλαμβανομένων.

Ας θυμηθούμε την απόπειρα εμπλοκής σε σύγκρουση με την Ελλάδα σε δύο, τουλάχιστον περιπτώσεις, το 1987 και το 1996.

Κατά την Άγκυρα, η στρατηγική προσέγγιση και συμμαχία με τις ΗΠΑ, ήταν ένα αποτελεσματικό μέσο για την προώθηση και ολοκλήρωση των δικών της στόχων στην περιοχή.

Από εκεί και πέρα, η βαθιά κρίση εμπιστοσύνης και ταυτόχρονη ρήξη στις σχέσεις της Άγκυρας με την Ουάσινγκτον και με το Ισραήλ, καταρχήν σε επίπεδο της κοινής γνώμης και των μέσων ενημέρωσης, εκδηλώθηκε ταυτόχρονα με την αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ το 2002 – 2003.

Αρκετό χρόνο πριν από τις εκλογές του 2008, για την ακρίβεια τον Ιούλιο 2006, το –γνωστού κύρους- Council of Foreign Relations είχε επισημάνει τη σημασία και ανάγκη επανεκκίνησης των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων, οι οποίες σε επίπεδο στρατιωτικών ηγεσιών ήσαν «παγωμένες», λόγω της οργής –ναι αυτή είναι η λέξη που αρμόζει- των αμερικανών στρατηγών για την τουρκική άρνηση (το «όχι» τα Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης) στη διέλευση των στρατευμάτων των ΗΠΑ για επιχειρήσεις στο Βόρειο Ιράκ.

Η έκθεση εκείνη του C.F.R προκάλεσε μεγάλη συζήτηση στην Ουάσινγκτον. Η διοίκηση Μπους – Τσένεϊ, με αιχμή του δόρατος το υπουργείο Εξωτερικών, κατέβαλε συστηματικές προσπάθειες και ανέλαβε πρωτοβουλίες, ώστε οι σχέσεις Άγκυρας – Ουάσινγκτον να βρουν την «προτεραιότητα και τη θέρμη που τους άρμοζε». Από την πλευρά τους, οι πολιτικοί στρατηγιστές του Δημοκρατικού Κόμματος και σχεδόν όλα τα προσκείμενα σε αυτό think tanks της Ουάσινγκτον, προετοίμασαν, ήδη από τις αρχές του 2008, το έδαφος για τη μεγάλη πολιτική χειρονομία προς την Άγκυρα του προέδρου Ομπάμα μετά την εκλογή του. Περιέλαβε και την Τουρκία στο πρώτο του ταξίδι στην Ευρώπη την άνοιξη του 2009, μετά τη συνάντηση Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Στρασβούργο.

Πού είμαστε σήμερα

Πρώτον, η τριγωνική σχέση Ισραήλ – Ουάσινγκτον – Άγκυρας, αποτέλεσμα ανθρωπίνων αποφάσεων και προσπαθειών που τόσο βοήθησε στην στήριξη της Τουρκίας στην Ουάσινγκτον, δοκιμάζεται σήμερα.

Δεύτερον, το μοντέλο προς εξαγωγή σε αραβικές και άλλες μουσουλμανικές χώρες μίας κοσμικής μουσουλμανικής Τουρκίας, με τη δημοκρατία άλλοτε στο Κοινοβούλιο και άλλοτε στο απόσπασμα, έχει, σήμερα, δώσει τη θέση του σε μία απόλυτη μορφή διακυβέρνησης. Μία διακυβέρνηση, η οποία στηρίζεται σε μία θεοκρατική – πολιτική ιδεολογία και εκδηλώνεται με αλαζονική εξουσιαστική συμπεριφορά. Χωρίς να υπάρχει αυτό που θεώρησαν απαραίτητο και αναγκαίο στο αμερικανικό σύνταγμα οι πατέρες της αμερικανικής δημοκρατίας, το “checks and balances”.

Γιατί, όπως καθαρά προκύπτει από τα λεγόμενα «Ομοσπονδιακά Κείμενα» (The Federalist Papers), στόχος τους ήταν να αποκλείσουν την κατάλυση της δημοκρατίας από την τυραννία (μοντέλο των πόλεων – κρατών), αλλά και από μία πολιτεία τύπου «νομικίστικης» Ρώμης.

Τρίτον, εάν επιβεβαιωθούν οι εκτιμήσεις ότι η αναθέρμανση των σχέσεων των ΗΠΑ με το Ιράν είναι αποτέλεσμα (και όχι η αφορμή) στρατηγικής προτίμησης των ΗΠΑ μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών (ιδιαίτερα ως προς τους ουαχαμπιστές), τότε αντιλαμβάνεται κανείς ότι, τουλάχιστον το μοντέλο της τουρκικής δημοκρατίας του 2013-2014, δεν μπορεί να αποτελεί πρότυπο για εξαγωγή. Φυσικά, πρέπει να είμαστε συνετοί και προσεκτικοί. Τούτο δεν σημαίνει ότι η δημοκρατία στην Τουρκία δεν λειτουργεί ακόμη και σήμερα καλύτερα σε σύγκριση με πολλούς από τους γείτονές της στον Περσικό Κόλπο και στη Μέση Ανατολή. Για τον λόγο αυτό, προτιμώ τις βραχυπρόθεσμες επισημάνσεις από τη μεσοπρόθεσμη ανάλυση.

Τέταρτον, το Κυπριακό, κυρίως, και σε πολύ χαμηλότερη προτεραιότητα το πλέγμα των ελληνοτουρκικών σχέσεων, συνδεόμενο κατά κανόνα σε σχέση με τις επιχειρησιακές δραστηριότητες του ΝΑΤΟ, ετέθησαν συστηματικά από την πλευρά της Άγκυρας στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με την Ουάσινγκτον, δηλαδή στο πακέτο των ζητουμένων (offsets). Δηλαδή, η Άγκυρα διαπραγματευόταν σκληρά την απάντηση της σε κάθε αμερικανικό αίτημα. Χαρακτηριστικές ήταν οι δύσκολες, επίπονες και δύστοκες διαπραγματεύσεις μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας το 2002 – 2003 ενόψει της αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ. Οι απαιτήσεις της Άγκυρας, όχι σπάνια, εξόργιζαν την αμερικανική πλευρά, όπως είναι πια γνωστό από δημοσιευμένα στοιχεία. Το Κυπριακό ήταν στην επικαιρότητα, ετίθετο πάντα σαν μέσης προτεραιότητας θέμα, και τα ελληνοτουρκικά σχεδόν ως υποσημειώσεις.

Πέμπτον, ανέκαθεν, αλλά με μεγαλύτερη ένταση και αυτοπεποίθηση επί πρωθυπουργού Ερντογάν, η Τουρκία, επιτήδεια και έξυπνα, προέτασσε τη σημασία της περιφερειακής οικονομικής, στρατιωτικής, ενεργειακής και πολιτικής εμπλοκής της στη Μέση Ανατολή και στον Κόλπο. Συνοδευόταν, πάντοτε, από ένα τεράστιο πακέτο οικονομικών απαιτήσεων. Το 2002 – 2003 οι απαιτήσεις της προς τις ΗΠΑ, ενόψει των επιχειρήσεων στο Ιράκ, ξεπέρασαν τα 20 δισεκατομμύρια δολάρια!!!

Είναι ριψοκίνδυνο να σπεύσει κανείς μέσα στη σημερινή ρευστότητα να βγάλει τελικά συμπεράσματα. Ισχυρίζομαι εν τούτοις ότι, ακριβώς αυτή η διάσταση της «μεγάλης εικόνας» που ανέκαθεν κα συστηματικά προέτασσε η Τουρκία στις σχέσεις της με την Ουάσινγκτον, έχει σήμερα κλονισθεί ως απόρροια των άστοχων εμπλοκών της ε χώρες – πυλώνες της Μέσης Ανατολής, όπως η Συρία, το Ισραήλ και η Αίγυπτος.

Να γιατί, μερικές φορές τα μεγάλα οράματα και πομπώδη δόγματα (βλ. και αυτό του Αχμέτ Νταβούτογλου), μπορεί να οδηγήσουν σε αλαζονεία και αυταπάτη. Η realpolitik είναι, κατά κανόνα, ασφαλέστερος οδηγός.

Πηγή "Άμυνα και Διπλωματία"

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση