Το τέλος του τέλους της ιστορίας

Όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά, ακόμα και αυτό του πυρηνικού πολέμου

Γράφει ο δρ. Κωνσταντίνος Γρίβας

Τον τελευταίο καιρό, οι μελετητές των διεθνών σχέσεων αντιμετωπίζουν νένα ιδιόρρυθμο πρόβλημα στην προσπάθειά τους να περιγράψουν την πολύπλοκη διεθνή πραγματικότητα. Για παράδειγμα, αναλύοντας κάποιος την ανταγωνιστική σχέση που προκύπτει μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας στη Μαύρη Θάλασσα, μετά την επανένωση της Κριμαίας στον ρωσικό κορμό, δέχεται αντεπιχειρήματα που προβάλουν την ενίσχυση των σχέσεων Ρωσίας – Τουρκίας κατά το τελευταίο διάστημα. Ή εάν προσπαθήσεις να υποστηρίξεις ότι έχουν ενισχυθεί οι τάσεις για την ενίσχυση των σχέσεων Ρωσίας – Κίνας, κινδυνεύεις να «αποστομωθείς» από λογικότατα και πειστικά επιχειρήματα για την ανταγωνιστική φύση των χωρών αυτών και το αντίστροφο.
Παρόμοιες αντιφάσεις προκύπτουν και στις προσπάθειες ερμηνείας οποιουδήποτε σχεδόν συστήματος του πλανήτη. Και το πρόβλημα είναι ότι και οι μεν και οι δε έχουν δίκιο, αλλά ταυτοχρόνως σφάλλουν. Στην πραγματικότητα, η σημερινή διεθνής κατάσταση είναι τόσο ρευστή, ασαφής και ακαθόριστη που κάθε προσπάθεια ερμηνείας και κυρίως πρόβλεψης είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένη. Τα πάντα είναι πιθανά, ακόμη και ό,τι μέχρι πριν από λίγο καιρό θα αντιμετωπιζόταν ως σενάριο επιστημονικής φαντασίας.

Στη Μέση Ανατολή η ιστορία… έχει χιούμορ
Αυτό επιβεβαιώνει πανηγυρικά και η κωμικοτραγικά παρανοϊκή κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στη Μέση Ανατολή. Μέχρι πριν από μερικούς μήνες οι Ηνωμένες Πολιτείες θεωρούσαν το Ιράν ως βασικό τους εχθρό και εξέταζαν σοβαρά μία επιθετική ενέργεια εναντίον του, έτσι ώστε να αδρανοποιήσουν το πυρηνικό του πρόγραμμα, ενώ ήταν σχεδόν βέβαιη η επίθεση εναντίον του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία.
Σήμερα, οι Αμερικανοί αξιολογούν ως αντίπαλό τους και πολεμούν από κοινού με το Ιράν εναντίον των τζιχαντιστών του Ισλαμικού Κράτους, τους οποίους ουσιαστικά ήταν έτοιμοι να βάλουν στην εξουσία στη θέση του Άσαντ λίγο καιρό πριν. Κάποιοι αμετανόητοι, βέβαια, συνειδητοί ή ασυνείδητοι πιστοί της «παραθρησκείας» της αμερικανικής παντοδυναμίας, επιμένουν να υποστηρίζουν ότι όλα αυτά είναι κάποιοι σκοτεινό και μακρόπνοο σχέδιο των ΗΠΑ, οι οποίες «έχουν τα πάντα υπό τον έλεγχό του», αρνούμενοι πεισματικά να αποδεχθούν ότι οι μυθοποιημένοι αμερικανοί μπορεί απλά να τα έχουν χαμένα και να μην ξέρουν τι κάνουν.

Πολύ δε πιο επικίνδυνη από τη Μέση Ανατολή είναι η κατάσταση που έχει προκύψει στις σχέσεις Ευρώπης και ΗΠΑ με τη Ρωσία, με αφορμή τα γεγονότα στην Ουκρανία. Εκεί που μέχρι πριν λίγο καιρό οι Ευρωπαίοι ήταν βολεμένοι στον γυάλινο πύργο του «Τέλους της Ιστορίας», θεωρώντας ότι οι γεωστρατηγικοί ανταγωνισμοί είχαν τελειώσει στη Γηραιά Ήπειρο και δεν επρόκειτο να εμφανιστούν ποτέ ξανά, σήμερα όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά, ακόμη και αυτό του πυρηνικού πολέμου!

Η ενοποίηση με το παρόν
Υπό φυσιολογικές συνθήκες, σε κάθε ιστορική περίοδο υπάρχουν δυναμικές και τάσεις που ωθούν τις μελλοντικές εξελίξεις προς ορισμένες κατευθύνσεις. Όμως, σήμερα δεν φαίνεται να ισχύει κάτι τέτοιο. Είναι τόσο μεγάλη η πολυπλοκότητα και η ασάφεια του διεθνούς περιβάλλοντος, ώστε όλα τα σενάρια είναι πιθανά.

Με άλλα λόγια, ενδέχεται να ζούμε σε μία σπάνια στιγμή της παγκόσμιας ιστορίας όπου ο χρονικός ορίζοντας έχει κατέλθει και το μέλλον έχει, κατά κάποιον τρόπο, ενοποιηθεί με το παρόν. Βρισκόμαστε, δηλαδή, σε έναν ενοποιημένο γεωιστορικό χωροχρόνο, όπου δεν υπάρχουν βεβαιότητες και τα πάντα είναι δυνατά.

Υπό μία έννοια, η σημερινή εποχή θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την κατάσταση που περιγράφουν κάποια μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, όπου πολλές εναλλακτικές πραγματικότητες συμπίπτουν στον ίδιο χώρο και χρόνο, δημιουργώντας παρανοϊκές καταστάσεις.

Έτσι, δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να είμαστε σίγουροι για την πορεία των σχέσεων της Κίνας με τις ΗΠΑ, για παράδειγμα, ή της Ρωσίας με την Κίνα ή της Ευρώπης με την Κίνα, τις ΗΠΑ με τη Ρωσία ή ακόμη και των ευρωπαϊκών χωρών μεταξύ τους. Όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά και αυτό σε πολύ βραχύ χρονικό ορίζοντα. Ακόμη και αν κάτι δείχνει σίγουρο σήμερα, μπορεί να αλλάξει άρδην σε διάστημα μερικών μηνών ή εβδομάδων.

Αλλά δεν είναι μόνο οι σχέσεις μεταξύ των χωρών που δύσκολα μπορούν να προσδιοριστούν. Οι ίδιοι οι παράγοντες που διαμορφώνουν το διεθνές σύστημα, τις ισορροπίες και τις σχέσεις μέσα σε αυτό, βρίσκονται σε μία εποχή ριζικής μετάλλαξης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της στρατιωτικής ισχύος. Οι τεράστιες αλλαγές που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια στις πολεμικές τεχνολογίες, δεν μας επιτρέπουν να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το πώς υα διαμορφωθούν οι στρατιωτικές ισορροπίες στρατιωτικής ισχύος στο μέλλον. Έτσι, παραδοσιακές αναλύσεις, που μετρούν αριθμούς στρατιωτών, οπλικών συστημάτων ή τα μεγέθη των αμυντικών δαπανών, ελάχιστη έως καθόλου σχέση έχουν πλέον με την πραγματικότητα. Σήμερα, για παράδειγμα, πολύ δύσκολα μπορεί κανείς να πει με ασφάλεια ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παραμείνουν η πιο ισχυρή στρατιωτική δύναμη στον κόσμο τα επόμενα χρόνια, δεδομένου ότι οι αλλαγές στην πολεμική τεχνολογία απειλούν να μετατρέψουν πρώτης γραμμής οπλικά αμερικανικά συστήματα, όπως είναι οι αρμάδες των αμερικανικών αεροπλανοφόρων, σε αχίλλειες πτέρνες, αντιστρέφοντας ολοκληρωτικά τους υπάρχοντες συσχετισμούς ισχύος.
Παρόμοια είναι η ασάφεια και στον χώρο της ενέργειας, έναν από τους βασικότερους παράγοντες διαμόρφωσης του διεθνούς συστήματος. Η πιθανή είσοδος νέων μορφών ενέργειας απειλεί να διαμορφώσει μία εντελώς νέα πραγματικότητα, σε συνδυασμό και με τις πολιτικές εξελίξεις ανά τον κόσμο.

Ακόμη και διεθνής οικονομία αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο βίαιης μετάλλαξης. Η εποχή της φονταμενταλιστκής μονομανίας ότι τα πάντα θα πρέπει να ελέγχονται και να ρυθμίζονται από το απρόσωπο και απροσδιόριστο υπερσύστημα των «Αγορών» φαίνεται πια πως αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα δυσλειτουργιών, κάτι που, αργά ή γρήγορα, θα έχει αναπόφευκτες συνέπειες και στις διεθνείς γεωπολιτικές ισορροπίες.

Η κρίσιμη ελληνική επιλογή
Αυτή η τρομακτική ασάφεια του διεθνούς συστήματος, η κάθοδος του ιστορικού ορίζοντα στο παρόν και ο ενοποιημένος γεωιστορικός χωροχρόνος, όπου έχουμε το επικίνδυνο προνόμιο να ζούμε σήμερα, δεν είναι μία ψυχρή ακαδημαϊκή πραγματικότητα, αλλά κάτι το οποίο θα πρέπει να ληφθεί πολύ σοβαρά υπόψη από όσους σχεδιάζουν την πορεία της Ελλάδας προς το μέλλον.

Για μία χώρα, όπως η Ελλάδα, η οποία αντιμετωπίζει τεράστια και σύνθετα προβλήματα και βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων που θα διαμορφώσουν τη μελλοντική διεθνή γεωπολιτική πραγματικότητα, αυτή η τεράστια ποικιλία πιθανών διαδρομών που μπορεί να πάρει η Ιστορία, αποτελεί μία τεράστια ευκαιρία. Για να την εκμεταλλευτεί, όμως, απαιτούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Η βασικότερη από αυτές είναι η ρεαλιστική ανάγνωση των διεθνών εξελίξεων και η απελευθέρωση από τις βολικές πραγματικότητες του παρελθόντος. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν φαίνεται να ισχύει. Ενώ το μέλλον έχει ενσωματωθεί στο παρόν διαμορφώνοντας μία εποχή ακραίας ασάφειας, ευκαιριών αλλά και κινδύνων, η Ελλάδα πεισματικά παραμένει σε ένα ξεπερασμένο παρελθόν, θεωρώντας το μάλιστα σαν μία σταθερή βάση υλοποίησης ρεαλιστικής εξωτερικής πολιτικής. Έτσι, ακούγονται ολοένα και περισσότερο επιχειρήματα για την πορεία της ελληνικής γεωστρατηγικής, που βασίζονται στην φαντασιακή πραγματικότητα του «ανήκομεν εις την Δύσιν» ή τονίζουν την ανάγκη διασφάλισης της «ευρωπαϊκής ταυτότητας της χώρας». Και αυτό τη στιγμή που πολύ δύσκολα μπορούμε να προσδιορίσουμε τι ακριβώς εκφράζουν οι πόροι «Δύση» ή «Ευρώπη» σήμερα, ποιο είναι το γεωπολιτικό τους περιεχόμενο και ποιο θα είναι το μέλλον τους.
Αυτή η προσήλωση σε ένα ξεπερασμένο παρελθόν είναι, φυσικά, μία εξαιρετικά επικίνδυνη επιλογή. Ενώ οι άνεμοι της ιστορικής αλλαγής σαρώνουν τα πάντα γύρω μας, η Ελλάδα έχει επιλέξει την ανέμελη παραμονή σε ένα πεπερασμένο κόσμο, ο οποίος πλέον ανήκει στην αρμοδιότητα των ιστορικών και όχι όσων χαράσσουν εθνική γεωστρατηγική. Και αν παρόμοια επιλογή θα μπορούσε, ίσως, να συγχωρεθεί σε χώρες όπως η Δανία, η Ολλανδία ή η Πορτογαλία, που βρίσκονται στα σχετικά ασφαλή αμπάρια της Ευρώπης, αποτελεί μία σίγουρη συνταγή καταστροφής για την Ελλάδα, η οποία βρίσκεται κυριολεκτικά μέσα στη δίνη των ιστορικών εξελίξεων και πρέπει να αξιοποιήσει τις εξελίξεις αυτές για να επιβιώσει και να διεκδικήσει ξανά το μέλλον της.

* Διδάσκει το μάθημα της Γεωπολιτικής στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και Γεωγραφία της Ασφάλειας και των Αφοπλισμών στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών

Πηγή περιοδικό "Επίκαιρα", τεύχος 254


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

 

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση