Η στροφή του Ερντογάν προς τους κεμαλιστές

Πώς θα διαμορφώσει την τουρκική εξωτερική πολιτική

Οι στρατιωτικοί ηγέτες της Τουρκίας σπάνια κάνουν δημόσιες εμφανίσεις σε πολιτικά γεγονότα. Αλλά στις 7 Αυγούστου, ο στρατηγός Hulusi Akar, επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου της χώρας, εμφανίστηκε εν στολή σε ένα συλλαλητήριο άνω του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων στην Κωνσταντινούπολη, μαζί με τον πρόεδρο της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν [1], τον πρωθυπουργό Μπινάλι Γιλντιρίμ και τους ηγέτες της τουρκικής αντιπολίτευσης. Εν μέσω πολυάριθμων διακοπών από χειροκροτήματα, ο Akar ευχαρίστησε τους πολίτες της Τουρκίας επειδή βοήθησαν να αποτύχει η απόπειρα του πραξικοπήματος τον Ιούλιο [2] και είπε στο συγκεντρωμένο πλήθος ότι οι «προδότες» πίσω από αυτή την εξέλιξη θα τιμωρηθούν αυστηρά.

Το όραμα της ενότητας μεταξύ του λαού, του στρατού και των εκλεγμένων αξιωματούχων που παρουσιάστηκαν στο συλλαλητήριο βρισκόταν σε έντονη αντίθεση με τις αιματηρές εικόνες που προέκυψαν μετά την αναταραχή του Ιουλίου, η οποία έδειξε στρατιώτες λιντσαρισμένους από τα πλήθη και στρατηγούς βασανισμένους από την αστυνομία. Τόνισε, επίσης, μια μεταμόρφωση που βρίσκεται σε εξέλιξη στην σχέση μεταξύ της κυβέρνησης της Τουρκίας και του στρατού της [3]. Ο Ερντογάν, στον χειρισμό του επί των ενόπλων δυνάμεων της Τουρκίας επιχειρεί να εξισορροπήσει δύο συγκρουόμενες επιταγές. Από την μια πλευρά, ο πρόεδρος πρέπει να ανοικοδομήσει έναν διαλυμένο στρατό σε έναν ισχυρό και ιδιαιτέρως σεβαστό θεσμό που να μπορεί να προβάλει ισχύ και να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις ασφαλείας που κυμαίνονται από τις κουρδικές αποσχιστικές τάσεις μέχρι την τρομοκρατία του λεγόμενου Ισλαμικού Κράτους ή ISIS [4]. Από την άλλη, πρέπει να εξασφαλίσει ότι ο στρατός θα υποκύψει στην δική του εξουσία. Στην εξισορρόπηση αυτών των απαιτήσεων, θα εξαρτηθεί από μια βραχυπρόθεσμη συμμαχία μεταξύ της δικής του ισλαμιστικής κυβέρνησης και των κοσμικών υπερεθνικιστών στοιχείων στον στρατό και την κοινωνία της Τουρκίας: Ένας γάμος ευκολίας που τελικά θα απομειώσει τις προοπτικές για ειρήνευση μεταξύ Άγκυρας και Κουρδικού Εργατικού Κόμματος ( ΡΚΚ) και θα μπορούσε να ενθαρρύνει την Τουρκία να απομακρυνθεί από την Δύση και να στραφεί προς την Κίνα, το Ιράν και την Ρωσία.

Η ΝΕΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΕΡΝΤΟΓΑΝ

Ως φρουρός του κοσμικού κράτους της Τουρκίας, ο στρατός ποτέ δεν εμπιστεύτηκε τους πολιτικούς αρκετά για να υποταχθεί πλήρως σε αυτούς. Οι παρεμβάσεις του στρατού στην πολιτική πριν από το τρέχον έτος -το 1960, το 1971, το 1980 και το 1997- είχαν στόχο την προστασία της δημοκρατίας από ό, τι οι στρατηγοί έβλεπαν ως βλαβερές προθέσεις των Τούρκων πολιτικών. Στα μάτια του τουρκικού κοινού, ο στρατός έχει απολαύσει από καιρό ένα προνομιακό καθεστώς ως θεματοφύλακας του οράματος του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ για ένα κοσμικό τουρκικό έθνος-κράτος.

Ιστορικά, ο στρατός επίσης λειτουργούσε χωρίς πολλή πολιτική εποπτεία: Μετά από κάθε πραξικόπημα, οι στρατηγοί φρόντιζαν να επεκτείνουν την αυτονομία τους με το πέρασμα νέων νόμων και κανονισμών. Ως αποτέλεσμα, ακόμη και υπό το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης [5] (ΑΚΡ), το οποίο τα τελευταία χρόνια έχει μειώσει την επιρροή των στρατηγών, ο στρατός έχει απολαύσει μεγάλη αυτονομία.

Τους τελευταίους μήνες, το έργο του Ερντογάν ήταν να εξαλείψει αυτή την αυτονομία χωρίς να θέσει σε κίνδυνο την αποτελεσματικότητα του στρατού. Στις εβδομάδες που ακολούθησαν την απόπειρα πραξικοπήματος, η κυβέρνηση τοποθέτησε το Λιμενικό Σώμα και την χωροφυλακή, μια εσωτερική δύναμη ασφαλείας, υπό τον έλεγχο του Υπουργείου Εσωτερικών, και υπήγαγε τον στρατό, την αεροπορία και το ναυτικό στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Η Άγκυρα έκλεισε τις στρατιωτικές σχολές της Τουρκίας και πέρασε μεταρρυθμίσεις που θα επιτρέψουν στους πτυχιούχους των σχολείων ιμάμ-χατίπ, τα οποία εκπαιδεύουν ιεροκήρυκες δημόσιους υπαλλήλους, να εισάγονται στις ένοπλες δυνάμεις. Ο Ερντογάν θέλει να βάλει τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου υπό τον άμεσο έλεγχο του γραφείου του προέδρου και να δημιουργήσει ένα σύστημα στο οποίο η Προεδρία θα αποφασίζει για τις υψηλού επιπέδου στρατιωτικές προαγωγές και τους διορισμούς. Το σύστημα Νόμων Έκτακτης Ανάγκης, που εισήχθη μετά την απόπειρα πραξικοπήματος και επεκτάθηκε τον Οκτώβριο, επιτρέπει στο κυβερνών κόμμα –που ουσιαστικά ελέγχεται από τον Ερντογάν- να προωθήσει τέτοιες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, χωρίς πραγματική δικαστική ή νομοθετική εποπτεία.

Αυτά τα βήματα θα φέρουν την Τουρκία πιο κοντά στην καθιέρωση του πλήρους πολιτικού ελέγχου επί του στρατού. Ωστόσο, επίσης θα υπονομεύσουν και θα πολιτικοποιήσουν τις ένοπλες δυνάμεις. Οι εκκαθαρίσεις του Ερντογάν [6], οι οποίες έχουν βάλει στο στόχαστρο χιλιάδες στρατιωτικούς και σχεδόν τους μισούς από τους στρατηγούς της Τουρκίας, έχουν αφήσει τον στρατό αδύναμο. Οι βιαστικές θεσμικές αλλαγές, εν τω μεταξύ, είναι πιθανό να διαταράξουν την αλυσίδα της διοίκησης, σπέρνοντας την διχόνοια και τον ανταγωνισμό στις τάξεις του στρατού. Σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, το σχέδιο του Ερντογάν να εγχύσει συντηρητισμό και ισλαμισμό στον στρατό και να γεμίσει τα θεσμικά του όργανα με νομιμόφρονες προς την κυβέρνηση θα μπορούσε να πολιτικοποιήσει το σώμα των αξιωματικών και να απο-επαγγελματικοποιήσει τον στρατό. Αυτή την στιγμή, ο στρατός είναι πολύ αδύναμος για να αντισταθεί σε αυτές τις αλλαγές ή να διατηρήσει με κάποιον άλλο τρόπο την ανεξαρτησία του. Το γεγονός αυτό έχει καταστεί σαφές από την στρατιωτική εισβολή της Τουρκίας στην Συρία, η οποία ξεκίνησε τον Αύγουστο. Αφότου αντιστέκονταν στις εκκλήσεις του Ερντογάν για παρέμβαση σε αυτή την χώρα επί χρόνια, οι ανώτατοι αξιωματικοί συναίνεσαν με τις απαιτήσεις του, εν μέρει για να αποδείξουν την νομιμοφροσύνη τους.

Σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, ο σαφέστερος τρόπος για τον Ερντογάν ώστε να υποτάξει τον στρατό διασφαλίζοντας παράλληλα την αποτελεσματικότητά του θα είναι να στραφεί προς τα πιο κοσμικά μέλη του: Τους κεμαλιστές, τους οποίους ο Ερντογάν έχει συχνά δαιμονοποιήσει από τότε που ανέλαβε την εξουσία το 2002. Χωρίς την συνεργασία αυτής της ομάδας, τα μέλη της οποίας είναι από τα πιο πολυάριθμα και επαγγελματικά στον στρατό, η κυβέρνηση Ερντογάν θα δυσκολευτεί να αντικαταστήσει τις χιλιάδες των αξιωματικών του στρατού που έχει εκκαθαρίσει. Από την πλευρά των κεμαλιστών, εν τω μεταξύ, η συνεργασία με τον Ερντογάν έχει την δική της γοητεία. Θα μπορούσε να βοηθήσει να επιδιορθωθεί η κατεστραμμένη φήμη του στρατού και να προστατευθεί ο πυρήνας της ιδεολογίας του από περαιτέρω επίθεση, τουλάχιστον για την ώρα.

Η αφήγηση της κυβέρνησης ότι το πραξικόπημα οργανώθηκε εξ ολοκλήρου από τους οπαδούς του εδρεύοντος στης ΗΠΑ κληρικού Fethullah Gulen [7] θα πρέπει να διευκολύνει την συνεργασία αυτή, δεδομένου ότι βοήθησε να κρυφτεί ο ρόλος των Κεμαλιστών [8] στην βία. Σίγουρα, οι γκιουενιστές είχαν μια εδραιωμένη παρουσία στον στρατό την παραμονή της απόπειρας πραξικοπήματος, αλλά οι περισσότεροι από αυτούς είχαν επιφορτιστεί κατά τα έτη μετά το 2002, όταν το ΑΚΡ ανέλαβε την εξουσία˙ ως αποτέλεσμα, συγκεντρώθηκαν σε θέσεις μέσου βαθμού, ως επί το πλείστον σε επίπεδο συνταγματάρχη και κάτω. Ο αριθμός των στρατηγών και ναυάρχων που ενεπλάκησαν στην απόπειρα πραξικοπήματος, καθώς και οι ομολογίες κάποιων κεμαλικών αξιωματικών, έρχονται σε αντίθεση με την κυβερνητική αφήγηση για την απόπειρα πραξικοπήματος ως αποκλειστικά υπόθεση των γκιουλενιστών.

Αμφότεροι οι πολιτικοί ηγέτες και οι ανώτατοι αξιωματικοί θα συνεχίσουν να αρνούνται την συμμετοχή των κεμαλιστών στην συνομωσία, ωστόσο, από τότε που ονόμασαν τους γκιουλενιστές ως τους μοναδικούς ενόχους σχημάτισαν την ραχοκοκαλιά αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί συμμαχία Πρασίνων-Κεμαλιστών μεταξύ της κυβέρνησης και του στρατού [στμ: όπου ως «Πράσινοι» εννοούνται οι σουνίτες της κυβέρνησης Ερντογάν]. Οι όροι αυτής της σύμπραξης είναι σαφείς: Ο στρατός θα υποταχθεί σε μια κυβέρνηση ισλαμιστών, και βραχυπρόθεσμα, ο Ερντογάν θα ανεχθεί ότι οι κεμαλιστές θα κερδίσουν ισχύ.

Υπάρχουν ήδη ενδείξεις ότι η συμμαχία αυτή παίρνει μορφή. Στον απόηχο της απόπειρας πραξικοπήματος, δέκα κεμαλικοί συνταγματάρχες οι οποίοι είχαν καταδικαστεί σε φυλάκιση στις μαζικές δίκες για τις υποθέσεις Βαριοπούλα και Εργκένεκον, προήχθησαν σε θέσεις ταξιάρχων και υποναυάρχων. (Αυτές οι αντι-κεμαλικές δίκες, οι οποίες υποκινήθηκαν από γκιουλενιστές αστυνομικούς, εισαγγελείς και δικαστές με την υποστήριξη του Ερντογάν, στόχευαν υπερ-κοσμικούς αξιωματικούς του στρατού και άλλες προσωπικότητες που κατηγορούνται για συνομωσία για να υπονομεύσουν την εκλεγμένη κυβέρνηση της Τουρκίας). Κυβερνητικοί αξιωματούχοι έχουν επανειλημμένως επικαλεστεί τον Ατατούρκ ως σύμβολο της ενότητα της Τουρκίας τους τελευταίους μήνες, και οι κεμαλιστές στον στρατό έχουν εκφράσει την σταθερή υποστήριξή τους προς την εκλεγμένη κυβέρνηση. Μάλιστα, το πορτρέτο του Ατατούρκ έχει κρεμαστεί έξω από τα κεντρικά γραφεία του ΑΚΡ.

Ωστόσο, μακροπρόθεσμα, η διατήρηση της συμμαχίας Πρασίνων-Κεμαλιστών θα είναι δύσκολη. Παρά την μετατροπή των γκιουλενιστών σε αποδιοπομπαίους τράγους, ο Ερντογάν είναι πιθανόν να εξακολουθεί να ανησυχεί για ένα πραξικόπημα υπό κεμαλική ηγεσία. Επιπλέον, οι δύο πλευρές είναι βαθιά διχασμένες σχετικά με τα οράματά τους για την χώρα και το μέλλον του στρατού. Οι κεμαλιστές πιστεύουν ότι η απάντηση στο πρόσφατο χάος της Τουρκίας είναι μια επιστροφή στις κοσμικές αρχές. Ο Ερντογάν, ο οποίος ανησυχεί ότι μια τέτοια έκβαση θα μπορούσε να ενδυναμώσει αδικαιολόγητα τους στρατηγούς, ευνοεί την πλήρη υποταγή του στρατού και την σταδιακή έγχυση συντηρητισμού και ισλαμισμού στις τάξεις του. Ως εκ τούτου, μια ενδεχόμενη σύγκρουση σχετικά με τις προσπάθειες του Ερντογάν να αναδιαρθρώσει τον στρατό φαίνεται πιθανή. Προς το παρόν, όμως, η κυβέρνηση και ο στρατός θα επικεντρωθούν στους κοινούς τους εχθρούς και θα αφήσουν την δυσαρέσκειά τους για την Δύση -ιδιαίτερα τις Ηνωμένες Πολιτείες, για τις οποίες πιστεύουν ότι ενεργοποίησαν τόσο τους γκιουλενιστές όσο και τους μαχητικούς Κούρδους- να διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας.

Η ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΥΡΑΣΙΑ

Η πρώτη υπόθεση στην οποία θα γίνουν αισθητές οι επιπτώσεις της συμμαχίας μεταξύ του Ερντογάν και των στρατηγών είναι η σύγκρουση με το PKK. Από τότε που η κατάπαυση του πυρός μεταξύ της Τουρκίας και της εν λόγω ομάδας κατέρρευσε τον Ιούλιο του 2015, η μάχη έχει σκοτώσει πάνω από 1.700 άτομα και εκτοπίστηκαν πάνω από 350.000 άλλοι [9]. Ο Ερντογάν έχει ακολουθήσει μια πολιτική κλιμάκωσης εναντίον του ΡΚΚ εν μέρει για να συσπειρώσει την εθνικιστική υποστήριξη.

Οι προοπτικές για επανέναρξη των συνομιλιών μεταξύ της Άγκυρας και του PKK ήταν ζοφερές για πολλούς μήνες, και θα γίνουν ακόμη λιγότερες στο πλαίσιο της συμμαχίας Πρασίνων-Κεμαλιστών. Ο στρατός ήταν πάντα αντίθετος στις ειρηνευτικές συνομιλίες με το PKK, και ο Ερντογάν θα πιέσει τον αγώνα κατά της εν λόγω ομάδας για να εξασφαλίσει την υποστήριξη των στρατηγών. Από την πλευρά του, ο στρατός βλέπει την εκστρατεία ως μια ευκαιρία για την αποκατάσταση της κατεστραμμένης δημόσιας εικόνας του.

Η συμμαχία Πρασίνων-Κεμαλιστών είναι επίσης πιθανό να μετακινήσει την Τουρκία μακριά από την Δύση. Τους τελευταίους μήνες, το αντι-Δυτικό αίσθημα έχει φτάσει σε υψηλά όλων των εποχών στην Τουρκία, κυρίως επειδή η κυβέρνηση και οι περισσότεροι Τούρκοι πιστεύουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες, των οποίων ο Gulen είναι μόνιμος κάτοικος, έπαιξαν έναν ρόλο στην απόπειρα πραξικοπήματος. Ο αντιαμερικανισμός υπήρξε έντονος μέσα στο στρατό, επίσης, ειδικά από την εποχή των δικών για τις υποθέσεις Βαριοπούλα και Εργκένεκον: Οι Τούρκοι εισαγγελείς κυρίως στόχευσαν αντι-γκιουλενικούς στρατηγούς που υποστήριζαν μια αλλαγή στον στρατηγικό προσανατολισμό της Τουρκίας μακριά από το ΝΑΤΟ [10] και προς την Κίνα, το Ιράν και την Ρωσία. Αυτοί οι στρατηγοί ήταν μέρος μιας ομάδας εντός του στρατού που θα μπορούσε να ονομαστεί Ευρασιανιστές -μια κλίκα που έγινε ακόμη περισσότερο εχθρική προς τις Ηνωμένες Πολιτείες γύρω στην εποχή των δικών, επειδή υποπτεύονταν ότι η Ουάσιγκτον είχε χρησιμοποιήσει τον Gulen για να καθαρίσει τον στρατό από επικριτές του ΝΑΤΟ.

Τώρα, στον απόηχο της απόπειρας πραξικοπήματος, οι Ευρασιανιστές του στρατού επέστρεψαν. Οι δέκα κεμαλικοί συνταγματάρχες που καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης στις δίκες της Βαριοπούλας και της Εργκένεκον και προήχθησαν μετά την βία του Ιουλίου είναι γνωστοί ως υποστηρικτές αυτού του στρατηγικού αναπροσανατολισμού. Από τον Ιούλιο, η κυβέρνηση Ερντογάν έχει απολύσει επίσης αρκετές εκατοντάδες εκπαιδευμένους στην Δύση ανώτερους στρατιωτικούς που υπηρετούσαν στο ΝΑΤΟ, στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στα κεντρικά γραφεία του ΝΑΤΟ στο Βέλγιο, όπου η Τουρκία είχε κάποτε τοποθετήσει 50 στρατιωτικά επιτελικά στελέχη, παρέμειναν μόνο εννέα [11] από τις αρχές Οκτωβρίου. Σε μια εποχή όπου οι εντάσεις μεταξύ Άγκυρας και Ουάσινγκτον είναι μεγάλες σχετικά με την ζητούμενη έκδοση του Gulen, και καθώς η Άγκυρα και η Μόσχα επιδιορθώνουν τους δεσμούς τους, η συμμαχία Πρασίνων-Κεμαλιστών είναι πιθανό να αποκτήσει περαιτέρω έδαφος.

Η συμμαχία Πρασίνων-Κεμαλιστών θα δημιουργήσει πιθανώς μια ακόμη πιο εθνικιστική, μνησίκακη, αυταρχική και αντι-Δυτική Τουρκία. Ούτε η συντηρητική θρησκευτική κυβέρνηση του Ερντογάν ούτε τα υπερ-κοσμικά στοιχεία του στρατού πιστεύουν στην φιλελεύθερη δημοκρατία [12] ή στην φιλοδυτική πολιτική. Το αντίθετο: Ο εθνικισμός, η αντι-Δυτική δυσαρέσκεια, και μια ισχυρή προσήλωση στην κυριαρχία της Τουρκίας είναι οι κύριοι παράγοντες που τους ενώνουν. Ελλείψει μιας λύσης στην σύγκρουση με το PKK και χωρίς την έκδοση του Gulen στην Τουρκία, αυτές οι τάσεις μόνο θα επιδεινωθούν. Κάποιος μπορεί μόνο να ελπίζει ότι αυτοί που στάθηκαν ενάντια στα τανκς στις 15 Ιουλίου θα υπερασπιστούν την δημοκρατία και το κοσμικό κράτος έναντι αυτών των αποθαρρυντικών τάσεων.

Πηγή ForeignAffairs


Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-10-17/erdogan-s-journey
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-09-14/how-turks-mobilized-a...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-07-19/where-turkish-...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-03-23/isis-more-terrorist-g...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-01-25/ankaras-failure
[6] http://www.nytimes.com/interactive/2016/08/02/world/europe/turkey-purge-...
[7] http://www.newyorker.com/magazine/2016/10/17/turkeys-thirty-year-coup
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2010-04-23/kemalism-dead-...
[9] http://blog.crisisgroup.org/europe-central-asia/2016/07/20/turkey-s-pkk-...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2016-07-20/russia-and-tur...
[11] http://www.reuters.com/article/us-turkey-nato-exclusive-idUSKCN12C16Q
[12] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2016-06-13/democracy-decline

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

 

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση