Η εδαφοποίηση της θάλασσας

Από την Αναγέννηση, κυρίως από τους θρησκευτικούς πολέμους και εντεύθεν, η ανθρωπότητα χαράσσει σύνορα. Τα σύνορα οροθετούν το κρατικό έδαφος, δηλαδή το τμήμα του γεωγραφικού χώρου επί του οποίου ασκείται η κυριαρχία ενός πολιτικού κέντρου, μιας εξουσίας. Το μεγαλύτερο τμήμα της σύγχρονης παγκόσμιας Ιστορίας, τουλάχιστον όπως τη διδασκόμαστε, αφορά συγκρούσεις για σύνορα.

Στην κοινή αντίληψη, το σύνορο είναι μια γραμμή στον χάρτη. Πίσω από την απλουστευτική αυτή απεικόνιση, κρύβεται η πλέον σύνθετη γεωγραφική έννοια. Στο «σύνορο» συγκλίνουν η φυσική, η πολιτισμική και η πληθυσμιακή γεωγραφία, οι συμβολισμοί, το διεθνές δίκαιο, οι στρατιωτικοί συσχετισμοί, η οικονομία· όλες, δηλαδή, οι εκφάνσεις της ανθρώπινης παρουσίας και της σχέσης των κοινωνιών με το περιβάλλον.

Τα σύνορα, ακόμη και αν έχουν χαραχθεί αυθαιρέτως διά στρατιωτικής επιβολής, με τον χρόνο νομιμοποιούνται και διαμορφώνουν γεωγραφικές καταστάσεις οι οποίες, στη συνέχεια, τα ενισχύουν – επί παραδείγματι, οι ανταλλαγές πληθυσμών/γενοκτονίες αλλοιώνουν την πληθυσμιακή γεωγραφία προς όφελος των νέων συνόρων. Συμπερασματικά, η χάραξη των συνόρων αποτελεί μείζον διακύβευμα στη ζωή των εθνών και των κρατών.


Εως τη μεταπολεμική εποχή, το διακύβευμα αυτό αφορούσε τη γη. Ομως, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η λογική του γεωγραφικού κατατεμαχισμού επεκτάθηκε και στον θαλάσσιο χώρο. Η τεχνολογία διείσδυσε στους φυσικούς πόρους του βυθού. Ταυτοχρόνως, ο θαλάσσιος χώρος εμπλέκεται με νέους τρόπους στα μεγάλα οικονομικά, οικολογικά και επικοινωνιακά ζητήματα. Δεν περιορίζεται, δηλαδή, η θαλάσσια επιρροή σε ζητήματα μεταφορών και γεωστρατηγικής. Ο θαλάσσιος χώρος, κατεξοχήν δικτυωτός στο παρελθόν, αποκτά αύξοντα εδαφικά χαρακτηριστικά. Δεν είναι, πλέον, μόνον ένα σύνολο από κόμβους - λιμένες, συνδεδεμένους μεταξύ τους με τους θαλάσσιους δρόμους. Εισάγονται προοδευτικά μη μετακινούμενες δραστηριότητες, χαρακτηριστικές της ξηράς – επί παραδείγματι, εξόρυξη υδρογονανθράκων, ιχθυοκαλλιέργειες, υποθαλάσσια τεχνικά δίκτυα, σταθμοί παρακολούθησης των περιβαλλοντικών παραμέτρων, αιολική ενέργεια. Παρατηρείται, δηλαδή, εδαφοποίηση της θάλασσας.

Το φαινόμενο αυτό διαμορφώνει ζώνες κυριαρχίας. Ανακύπτει η ανάγκη να χαραχθούν οιονεί σύνορα. Ο Αμερικανός ναύαρχος Alfred Thayer Mahan ίδρυσε τη Γεωπολιτική της Θάλασσας. Τώρα, στις θαλάσσιες θεματικές προστίθεται η προβληματική γύρω από τη Γεωπολιτική της Γης, η οποία αναπτύχθηκε τις δεκαετίες της μέγιστης παραγωγής συνόρων στο τέλος του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Τα ζητήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα με την Τουρκία αποτελούν ένα από τα πολλά κεφάλαια των παγκοσμίων ανακατατάξεων τις οποίες συνεπάγεται η εδαφοποίηση της θάλασσας. Οπως με τα παραδοσιακά σύνορα, οι ανταγωνισμοί δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν αποκλειστικά από το διεθνές δίκαιο. Η Τουρκία διείδε εγκαίρως τη σημασία του νέου φαινομένου και, κατά συνέπειαν, ανέπτυξε την πλήρη κλίμακα από στρατηγικές και τακτικές κινήσεις: οικονομικά, συμβολικά, συναισθηματικά, προπαγανδιστικά, στρατιωτικά. Η κινητοποίηση της Τουρκίας ως προς το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο παραπέμπει στις μεθοδεύσεις των κρατών τα οποία επιδιώκουν την αλλαγή των εδαφικών συνόρων. Αρκεί να αναχθούμε στην «ολιστική» οργάνωση των ναζιστικών επιχειρήσεων για την αλλαγή των συνόρων της Γερμανίας: «ιστορικές αδικίες», «μια θέση στον ήλιο», γερμανόφωνες μειονότητες, Ανσλους. Ανάλογη «ολιστική» μεθόδευση χαρακτηρίζει τις τουρκικές επιδιώξεις για τον έλεγχο του μεγίστου δυνατού υπό εδαφοποίηση θαλασσίου χώρου.

Πόσο έχει γίνει αντιληπτή στην ελληνική εξωτερική πολιτική η εδαφοποίηση της θάλασσας; Μήπως εξακολουθούμε να θεωρούμε ότι άλλα ισχύουν για το έδαφος και άλλα για τη θάλασσα; Μήπως η έμφαση στο διεθνές δίκαιο συγκαλύπτει τις υπόλοιπες αντιπαραθέσεις με την Τουρκία; Οταν πρόκειται για εδαφικά σύνορα, αναφερόμαστε, επί παραδείγματι, στους προγονικούς τάφους, στα μοναστήρια, στα αρχαία μνημεία, στα ιστορικά μας δίκαια. Ως προς τα θαλάσσια οιονεί σύνορα, περιοριζόμαστε στο Δικαστήριο της Χάγης και στις διαπραγματευτικές τεχνικές. Τίποτε σχεδόν δεν λέγεται και δεν προβάλλεται στο εξωτερικό για τους δεσμούς των Ελλήνων με το θαλάσσιο στοιχείο. Δεν υπενθυμίζεται το ξερίζωμα του Ελληνισμού από τη Μικρά Ασία – υπόμνηση η οποία θα ανέστρεφε την καλλιεργούμενη εντύπωση ότι οι Τούρκοι είναι τα θύματα μιας γεωγραφικής αδικίας στο ελληνικό Αιγαίο· ενώ, αντιθέτως, οι Ελληνες αποκόπηκαν βιαίως από την ιστορική φυσική προέκταση του αιγαιοπελαγίτικου χώρου.

Μεθοδολογικά υστερούμε σε σύγκριση με τους αντιπάλους μας. Κατεξοχήν επιστήμη αρμόδια για τα εδαφικά σύνορα υπήρξε η Γεωγραφία. Γεωγράφοι χάραξαν τα σύνορα της νέας Ευρώπης η οποία προέκυψε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με την εδαφοποιούμενη θάλασσα η Γεωγραφία και, ειδικότερα, η Γεωπολιτική, ανακτά την αρμοδιότητά της. Ο νομικισμός, κυρίαρχος της εξωτερικής μας πολιτικής, δεν επαρκεί.

Αν η Τουρκία αμφισβητήσει το χερσαίο σύνορο με την Ελλάδα, εγείρεται θύελλα αντιδράσεων. Πρέπει να αντιληφθούμε ότι, στο νέο περιβάλλον της εδαφοποιημένης θάλασσας, η άρση του δικαιώματος των νησιών να διαθέτουν ΑΟΖ συνεπάγεται βαρύτερες συνέπειες για το μέλλον μας.


Γιώργος Πρεβελάκης Ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I). Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Τα ξύλινα τείχη. Γεωπολιτική των ελληνικών δικτύων», Economia, Αθήνα 2020
Καθημερινή


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση