Το τρίγωνο Κατάρ - Σαουδικής Αραβίας - Ιράν και η σταθερότητα στη Μέση Ανατολή

Του Γιώργου Κουλούρη

Τον τελευταίο μήνα το ήδη τεταμένο κλίμα στη Μέση Ανατολή ήρθε να κλονίσει αίφνης η διπλωματική απομόνωση του Κατάρ, στις 5 Ιουνίου, από τις υπόλοιπες χώρες του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου. Με κυρίαρχη δύναμη την Σαουδική Αραβία, το Μπαχρέιν, η Αίγυπτος, η Υεμένη και τα ΗΑΕ προέβησαν στην απομόνωση του Κατάρ. Η συγκεκριμένη διαμάχη είναι πολυδιάστατη. Βασικοί παράγοντες που ώθησαν σε αυτή την εξέλιξη είναι η υποβόσκουσα χρηματοδότηση εκ μέρους της Ντόχα σε εξτρεμιστικές οργανώσεις που υπονομεύουν τη σταθερότητα στην περιοχή, η ισχυρή παρουσία του Al Jazeera στον αραβικό κόσμο αλλά και η ομαλή σχέση του με το Ιράν, αντίπαλο δέος της Σαουδικής Αραβίας.

Παρά τη συμφωνία της 11ης Ιουλίου μεταξύ ΗΠΑ και Κατάρ και το Μνημόνιο Συνεργασίας που υπεγράφη από τους υπουργούς Εξωτερικών, σχετικά με την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και τον τερματισμό της χρηματοδότησης εξτρεμιστικών οργανώσεων δεν διαφαίνεται σύντομα αποκλιμάκωση της έντασης. Τα υπόλοιπα κράτη αναμένουν το Κατάρ να υλοποιήσει τα 13 αιτήματα, προκειμένου να άρουν τις κυρώσεις τους εναντίον του διατηρώντας με αυτό τον τρόπο την καχυποψία προς την πλευρά της Ντόχα.

Για να γίνει αντιληπτή η βασική αιτία της ρήξης στις σχέσεις μεταξύ των χωρών του Κόλπου πρέπει να ληφθούν υπόψη 2 βασικές μεταβλητές, η ισχυρή και αναδυόμενη παρουσία του Κατάρ στην περιοχή της Μέσης Ανατολής αλλά και η διαμάχη μεταξύ δύο σταθερών δρώντων της περιοχής, όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράν.

Ο αναδυόμενος ρόλος του Κατάρ στη Μέση Ανατολή

Μολονότι το Κατάρ είναι πληθυσμιακά μικρή χώρα με μόλις 2,3 εκατ. κατοίκους όπου οι περισσότεροι εξ αυτών είναι αλλοδαποί εργαζόμενοι -88% αλλοδαποί και 12% Καταριανοί- διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην περιοχή της Μέσης Ανατολής λόγω της ισχυρής οικονομικής παρουσίας του. Το 2013 το Κατάρ ήτανε η 2η χώρα παγκοσμίως όσον αφορά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ με 100,000 δολάρια/ κάτοικο, αυτό οφείλεται κυρίως στην κατοχή μεγάλης ποσότητας υδρογονανθράκων. Επίσης, είναι στην 3η θέση παγκοσμίως αναφορικά με τα αποθέματα φυσικού αερίου, ενώ είναι στην 1η θέση αναφορικά με τις εξαγωγές LNG. Τα αποδεδειγμένα αποθέματα φυσικού αερίου υπερβαίνουν τα 25 τρισ. κ.μ., το 13% παγκοσμίως, ενώ όσον αφορά το πετρέλαιο ο αριθμός υπερβαίνει τα 25 δις βαρέλια με την παραγωγή να προβλέπεται στα ίδια επίπεδα για τα επόμενα 56 χρόνια.

Τα θετικά στοιχεία του και πλεονεκτήματα απεικονίζονται στο γεγονός ότι βρίσκεται στην 33η θέση στον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του Ο.Η.Ε., υποδηλώνοντας έτσι το υψηλό βιοτικό επίπεδο. Μάλιστα, κατέχει την υψηλότερη θέση εν συγκρίσει με τις υπόλοιπες χώρες του Κόλπου, με την Σαουδική Αραβία να βρίσκεται στην 38η. Όσον αφορά τη θρησκεία, το Κατάρ διαθέτει 68% Μουσουλμάνους –σουνίτες κατά πλειοψηφία-, 14% Χριστιανούς και 14% Χίντου.

Το Κατάρ για μία σειρά λόγων φαίνεται ότι επιθυμεί να καταστεί ισχυρή δύναμη στη Μέση Ανατολή, σε αυτό συνηγορούν εκτός από την περίοπτη θέση που κατέχει στους φυσικούς πόρους τόσο το τηλεοπτικό δίκτυο Al Jazeera που επηρεάζει την κοινή γνώμη στον αραβικό κόσμο όσο και οι συνεχείς προσπάθειες ανάληψης μεγάλων αθλητικών γεγονότων, προωθώντας έτσι την ήπια ισχύ του. Πιο συγκεκριμένα, μέσω του Al Jazeera ασκείτο δριμεία κριτική στις κυβερνήσεις των υπολοίπων γειτονικών χωρών ενώ συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στη διάδοση των εξεγέρσεων της «Αραβικής Άνοιξης» που πλήττουν την περιοχή από το 2011 και μετά. Απώτερος στόχος είναι η διαμόρφωση της κοινής γνώμης υπό την σφαίρα επιρροής του Κατάρ, γεγονός που πυροδοτεί αντιδράσεις στο περιβάλλον του και ιδίως την Σαουδική Αραβία.

Βέβαια σημαντικό μερίδιο στον αναδυόμενο ρόλο του Κατάρ τόσο σε περιφερειακό όσο και σε διεθνές επίπεδο έχει και η συνεχής διοργάνωση μεγάλων αθλητικών γεγονότων. Η ήπια ισχύς, όρο που εισήγαγε ο αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Joseph Nye, που προωθεί το Κατάρ έχει ως στόχο την αναβάθμιση της εικόνας του στο διεθνές επίπεδο. Μέσω της διοργάνωσης μεγάλων αθλητικών δραστηριοτήτων όπως οι αγώνες Ασίας το 2006 και το Παγκόσμιο Κύπελλο ποδοσφαίρου το 2022, το Κατάρ προσπαθεί να επιτύχει τις κοινωνικο-πολιτικές φιλοδοξίες του. Πρέπει να σημειωθεί ότι είναι το πρώτο κράτος στη Μέση Ανατολή που θα φιλοξενήσει το Παγκόσμιο Κύπελλο από το λαοφιλέστερο άθλημα. Συνεπώς, παρά τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έχουν καταγραφεί στο εσωτερικό του κατά την κατασκευή των υποδομών, το Κατάρ επιδιώκει να εξάγει το προφίλ ενός φιλειρηνικού κράτους που θα υποδεχθεί χιλιάδες επισκεπτών αλλά και να διαφοροποιήσει την θέση του από τα υπόλοιπα κράτη της Μέσης Ανατολής.

Η διπλωματική απομόνωση του Κατάρ

Παρά το σταδιακό αναδυόμενο ρόλο που αποκτά το Κατάρ και την ισχυρή οικονομική του δύναμη, στις 5 Ιουνίου 2017 τα υπόλοιπα γειτονικά κράτη με πρωτεργάτη την Σαουδική Αραβία αποφάσισαν την διπλωματική απομόνωσή του επειδή θεωρούν ότι χρηματοδοτεί εξτρεμιστικές οργανώσεις. Μετά την επίσκεψη του Αμερικανού Προέδρου Ν.Τραμπ στη Σαουδική Αραβία στις 20-21 Μαΐου και την υπογραφή συμφωνίας για την προμήθεια όπλων ύψους 110 δις δολαρίων , η Σαουδική Αραβία αναβαθμίζεται και εναντιώνεται προς την Ντόχα.

Η Σαουδική Αραβία μέσω της απομόνωσης του Κατάρ επιθυμεί εμμέσως να αποδυναμώσει τον έτερο μεγάλο αντίπαλο στην Μέση Ανατολή, το Ιράν. Ιράν και Κατάρ είναι δύο χώρες που παρά τις θρησκευτικές διαφορές τους διατηρούν ομαλές σχέσεις, ενώ μοιράζονται και το μεγαλύτερο κοίτασμα φυσικού αερίου στον κόσμο, το South Pars/North Dome. Επίσης, το Κατάρ το 2006 είχε ψηφίσει κατά του ψηφίσματος 1696 του Ο.Η.Ε. που καλούσε το Ιράν να σταματήσει τον εμπλουτισμό του πυρηνικού του προγράμματος, γεγονός που μεγάλωνε το δίλημμα ασφαλείας της Σαουδικής Αραβίας. Συνεπώς, το Ριάντ βλέποντας την άνοδο του Κατάρ και τη συνεργασία με το Ιράν θέτει ως βασικό στόχο την απομόνωσή του από τις χώρες του Κόλπου ώστε να καταστεί ευάλωτο στο μέλλον. Αξίζει να σημειωθεί και ότι το Κατάρ έχει στηρίξει στο παρελθόν την Μουσουλμανική Αδελφότητα, ενώ η Σαουδική Αραβία την θεωρεί ως απειλή για το καθεστώς της.

Η διπλωματική απομόνωση αναμένεται να επηρεάσει το Κατάρ, καθώς εισάγει το 99% των τροφίμων του, ενώ ο κύριος όγκος περνά από την Σαουδική Αραβία όπου πλέον οι μεταφορές απαγορεύονται. Σε αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι όπως και η Σαουδική Αραβία το Κατάρ μαστίζεται από την έλλειψη υδάτινων πόρων, άρα ο τομέας της γεωργίας δεν μπορεί να ανθίσει στη συγκεκριμένη περιοχή. Για αυτό τον λόγο άλλωστε έχει μισθώσει στην Κένυα 40,000 εκτάρια γης από το 2010. Επιπροσθέτως, προβλήματα ενδέχεται να ανακύψουν και στο τραπεζικό σύστημα καθώς είναι εκτεθειμένο σε καταθέσεις από Σαουδική Αραβία, Μπαχρέιν και ΗΑΕ ύψους 18 δισ. δολαρίων. Σε αυτό πρέπει να συνυπολογιστεί ότι προσφάτως ο Οίκος Moody’s υποβάθμισε την πιστοληπτική ικανότητα του Κατάρ από σταθερή σε αρνητική. Βέβαια, το Κατάρ διαθέτει αποθέματα 340 δισ. δολάρια και δύναται να αντιμετωπίσει τις κυρώσεις που του έχουν επιβληθεί για ένα διάστημα.

Η διαμάχη Σαουδικής Αραβίας-Ιράν και το Κατάρ

Σαουδική Αραβία και Ιράν είναι χώρες με μακρόχρονη ιστορία και βασικές θρησκευτικές διαφορές. Η Σαουδική Αραβία ακολουθεί το σουνιτικό Ισλάμ ενώ το Ιράν το σιιτικό Ισλάμ, αμφότερες όμως επιδιώκουν την πρωτοκαθεδρία στην Μέση Ανατολή. Από το 1979 και την ιρανική επανάσταση η Σαουδική Αραβία βλέπει με καχυποψία το Ιράν, μία χώρα 80 εκατ. εν αντιθέσει με τα 31 εκ της Σαουδικής Αραβίας.

Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν το καθιστά ιδιαίτερα ασφαλές αλλά αποτελεί και αποτρεπτικό παράγοντα σε μία επικείμενη επίθεση. Στόχος του είναι η περιφερειακή κυριαρχία και η προώθηση του σιιτικού Ισλάμ, ίδιο πεδίο ενδιαφέροντος όμως έχει και η Σαουδική Αραβία με την προώθηση του σουνιτικού Ισλάμ, όπου επίσημη έκφραση είναι ο Ουαχαμπισμός. Η διαμάχη μεταξύ των δύο χωρών παρατηρείται και στη Συρία όπου το Ιράν υποστήριζε τον Άσαντ ενώ η Σαουδική Αραβία την αντιπολίτευση, το ίδιο συμβαίνει και στην Υεμένη όπου υποστηρίζουν αντίπαλα στρατόπεδα. Παράλληλα ο θάνατος τον Φεβρουάριο του 2016 του Σιίτη κληρικού που εναντιωνόταν στο καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας και της καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιδείνωσε περαιτέρω τις σχέσεις των δύο χωρών.

Όσον αφορά το πετρέλαιο, και οι δύο χώρες είναι ιδιαίτερα πλούσιες στην παραγωγή όπου το Ιράν παράγει 3,6 εκατ. βαρέλια/ημερησίως ενώ στη Σαουδική Αραβία το 80% των εσόδων της προέρχονται από αυτό. Γίνεται αντιληπτό το μεγάλο βάρος που δίνουν αμφότερες στους φυσικούς πόρους, όμως πρέπει να εξετασθεί το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των φυσικών πόρων στη Μέση Ανατολή βρίσκεται σε περιοχές που ελέγχονται από σιίτες. Ακόμα και στη Σαουδική Αραβία τα μεγαλύτερα αποθέματα βρίσκονται Ανατολικά σε περιοχές σιιτών. Για αυτό τον λόγο η Σαουδική Αραβία και το Ιράν μάχονται για την κυριαρχία στην περιοχή και επιδιώκουν την συρρίκνωση της δυναμικής του καθενός.

Το πλαίσιο συμπληρώνεται και από τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Οι μεν πρώτες είναι υπέρ του Οίκου των Σαούντ και εναντίον του Ιράν η δε δεύτερη είναι σύμμαχος του Ιράν στην περιοχή γεγονός που απορρέει και από την κοινή στάση στη Συρία. Παράλληλα η Σαουδική Αραβία ανησυχεί ότι το Κατάρ μέσω του τηλεοπτικού δικτύου Al Jazeera μπορεί να υπονομεύσει το καθεστώς της γεγονός που την καθιστά καχύποπτη εναντίον του δεδομένου ότι διατηρεί καλές σχέσεις και με το Ιράν.

Συμπέρασμα

Η βασική διαμάχη στην περιοχή της Μέσης Ανατολής εστιάζεται στην Σαουδική Αραβία και το Ιράν, οι δύο συγκεκριμένοι δρώντες επιδιώκουν την περιφερειακή κυριαρχία και προώθηση της θρησκευτικής τους ιδεολογίας. Το Κατάρ διατηρώντας καλές σχέσεις με το Ιράν και ως αντίπαλος της Σαουδικής Αραβίας φαντάζει ο ιδανικός μοχλός πίεσης της Σαουδικής Αραβίας απέναντι στην Τεχεράνη. Τόσο η Σαουδική Αραβία όσο και το Κατάρ έχουν κατηγορηθεί ότι υποδαυλίζουν την τρομοκρατία όμως η σταδιακή ανάδυση του Κατάρ ως ισχυρού συνομιλητή στην περιοχή αλλά και η βελτίωση της εικόνας του στο διεθνές σύστημα ανησυχούν την Σαουδική Αραβία. Παρά τις κυρώσεις που έχει υποστεί το Κατάρ, λόγω του ισχυρού οικονομικού του μεγέθους έχει την δυνατότητα να αντιμετωπίσει τις όποιες δυσχέρειες για ένα διάστημα. Αυτό όμως που μένει, ακόμα και με μία βραχυπρόθεσμη επίλυση της κρίσης, είναι η καχυποψία μεταξύ του τριγώνου Κατάρ-Σαουδικής Αραβίας-Ιράν όπου αναμένεται να υπονομεύει την σταθερότητα στην περιοχή.

* Ο κ. Γιώργος Κουλούρης είναι Διεθνολόγος, ερευνητικό μέλος του Παρατηρητηρίου Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟΡΕΝΕ) ΙΔΙΣ.
Πηγή Liberal


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση