Η Τουρκία μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας

Γιατί επιμένουν οι θεωρίες συνωμοσίας

Του Ryan Gingeras

Δεν υπάρχει καμία έλλειψη από θεωρίες συνωμοσίας γύρω από το τουρκικό πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου. Σύμφωνα με πολλούς Τούρκους παρατηρητές, μεταξύ των οποίων ο Ibrahim Karagul [1], ένας συντάκτης της Yeni Safak, μιας εξέχουσας εφημερίδας που ευνοεί το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), [το πραξικόπημα] σχεδιάστηκε από τον Fethullah Gülen, έναν κρυψίνοα ισλαμικό κληρικό που είναι εξόριστος στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Είναι αλήθεια ότι ο Γκιουλέν ηγείται ενός ευρέος φάσματος σχολείων, οργανώσεων πολιτών και επιχειρήσεων που εδρεύουν σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με τους υπερασπιστές του, το δίκτυό του είναι ένα προοδευτικό ισλαμιστικό κίνημα [2] δεσμευμένο στην καλυτέρευση των σχέσεων με την Δύση. Ωστόσο, ο Karagul προϋποθέτει ότι οι γκιουλενιστές περιλαμβάνουν στην πραγματικότητα μια «τρομοκρατική οργάνωση Fethullah Gulen», ή FETÖ στο επίσημο ιδίωμα, η οποία έχει ως στόχο να αναλάβει την τουρκική κυβέρνηση. Τα μέλη της FETÖ, υποστηρίζει, είναι ένα σκιώδες μείγμα αξιωματικών του στρατού, γραφειοκρατών, εκπαιδευτικών, δημοσιογράφων και ηγετών επιχειρήσεων που σπάνια αποκαλύπτουν πραγματικά το τι πιστεύουν, καθιστώντας τις δραστηριότητές τους δύσκολο να εντοπιστούν ή να προληφθούν.

Η αποτυχημένη προσπάθεια της FETÖ να ανατρέψει την κυβέρνηση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, σύμφωνα με τον Karagul, ήταν απλώς ένα στάδιο μιας μεγάλης επίθεσης εναντίον της τουρκικής κυβέρνησης που εξαπολύθηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες, μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Ισραήλ, που συνεργάστηκαν για να καταστρέψουν τον Ερντογάν και να καταλάβουν, ή ίσως να κόψουν σε κομμάτια, την Δημοκρατία της Τουρκίας. Για τον σκοπό αυτό, ο Karagul κάλεσε τους αναγνώστες του -έχει περίπου 220.000 ακόλουθους στο Twitter και εμφανίζεται τακτικά στην τηλεόραση- να συσπειρωθούν γύρω από τον πρόεδρό τους, να μετατρέψουν την χώρα σε ένα «φρούριο αμείλικτης αντίστασης» και να προετοιμαστούν για έναν «νέο εθνικό αγώνα» κατά των ανατρεπτικών δυνάμεων.

Η απόπειρα πραξικοπήματος τον περασμένο μήνα εμφύσησε νέα ζωή σε σκοτεινές, συνωμοτικές απόψεις της τουρκικής πολιτικής. Αλλά τέτοιες απόψεις δεν είναι νέες. Επί δεκαετίες, μια σειρά από δημοσιογράφους, μελετητές και πολιτικά πρόσωπα διαφόρων αποχρώσεων, υποστήριξαν ότι υπήρχαν μυστικές παρατάξεις εντός της κυβέρνησης που επιδιώκουν να την ανατρέψουν. Υπάρχει σαφώς μια κομματική συζήτηση για το ποιος οδηγεί αυτές τις φατρίες και για την φύση των στόχων τους. Ωστόσο, τα έντονα συνωμοτικά υπόγεια ρεύματα έχουν ποδηγετήσει τις πολιτικές εξελίξεις της Τουρκίας ήδη πριν από την γέννηση της [τουρκικής] δημοκρατίας το 1922. Ενώ ορισμένες από αυτές τις δολοπλοκίες αποτελούν προϊόν φημολογιών ή λαϊκής φαντασίας, άλλες βασίζονται όντως στην πραγματικότητα, και μερικές από αυτές ο Ερντογάν τις έχει εκμεταλλευτεί.

Από την ανάληψη της εξουσίας το 2003, η κυβέρνηση Ερντογάν έχει ενστερνιστεί ολόψυχα την ιδέα ότι σε όλη την ιστορία της, η χώρα βασανίζεται από συγκαλύψεις και συνωμοσίες. Για πολλούς, η απόπειρα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του Erdoğan ότι σκοτεινές μυστικές δυνάμεις πάντα προσπαθούσαν να ελέγξουν ή να διαλύσουν την Τουρκική Δημοκρατία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πολλές από τις κατηγορίες που απευθύνονται κατά των οπαδών του Fethullah Gülen απηχούν στο κοινό -φαίνεται να έχουν νόημα δεδομένης της ιστορικής προέλευσης της Τουρκικής Δημοκρατίας. Στο γύρισμα του αιώνα, τα μέλη της Επιτροπής της Ένωσης και Προόδου, ενός μυστικιστικού πολιτικού κόμματος που επιδίωκε να επιβάλλει συνταγματικό κανόνα πάνω στην μοναρχική κυβέρνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διείσδυσαν σε πολλαπλά στρώματα της οθωμανικής κυβέρνησης (κυρίως στον στρατό) πριν από την ανάληψη της εξουσίας το 1908. Αυτοί οι Νεότουρκοι, όπως ήταν ευρέως γνωστοί, οργανώθηκαν ως επίσημο πολιτικό κόμμα που φαινομενικά ήταν δεσμευμένο υπέρ της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Παρ’ όλα αυτά, ήταν γνωστό στους ελίτ πολιτικούς κύκλους ότι οι Νεότουρκοι τακτικά συνεδρίαζαν μυστικά και απευθύνονταν απευθείας σε μια κεντρική επιτροπή με επικεφαλής μια μικρή κλίκα αξιωματικών και γραφειοκρατών με επιρροή. Οι αποφάσεις που ψηφίζονταν από την επιτροπή κοινοποιούνταν κρυφά στους οπαδούς εντός και εκτός της κυβέρνησης. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, οι αντίπαλοι των Νεότουρκων είχαν κατηγορήσει την ομάδα ότι λειτουργούσε ως κράτος εν κράτει.

Μετά το 1908, οι Νεότουρκοι άσκησαν την εξουσία αυταρχικά και εκφόβιζαν τους αντιπάλους τους εντός και εκτός της κυβέρνησης μέσω της βίας, συμπεριλαμβανομένων των δολοφονιών. Μέσα σε μια δεκαετία από την ανάληψη της εξουσίας, οι Νεότουρκοι είχαν σκοτώσει, εξορίσει ή αποσύρει δια της βίας χιλιάδες κατηγορούμενους ως αντιπάλους. Μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, απομεινάρια της Επιτροπής της Ένωσης και Προόδου συγχωνεύτηκαν γύρω από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, έναν πρώιμο υπέρμαχο της αιτίας των Νεότουρκων. Αφότου έγινε πρόεδρος της Τουρκίας, πτυχές του κινήματος διατήρησαν ένα μεγάλο μέρος της δύναμής του.

Παρά το γεγονός ότι ο Ατατούρκ είναι ακόμα σεβαστός ως ιδρυτής της τουρκικής Δημοκρατίας, πολλοί έχουν αμφισβητήσει την αληθινή φύση του χαρακτήρα του και της διακυβέρνησής του. Τόσο τότε όσο και τώρα, μερικοί από τους οξείς επικριτές του, όπως ο διακεκριμένος δημοσιογράφος Soner Yalçın, έχουν εκφράσει ανοιχτά υποψίες ότι Ατατούρκ ήταν ένας μασόνος, άθεος ή κρυπτο-Εβραίος. Η προέλευση αυτών των υποψιών χρονολογείται από την εποχή της ανόδου του Ατατούρκ στην εξουσία. Υπήρχαν γενικές υποψίες σχετικά με την κοσμική ελίτ στις αρχικές δεκαετίας της τουρκικής δημοκρατίας, καθώς και για την υποτιθέμενη μεγάλη εβραϊκή ακολουθία που συγκέντρωσαν οι Νεότουρκοι. Τόσο οι επαναστάτες της υπαίθρου όσο και οι διαφωνούντες από τις ελίτ είδαν τον Ατατούρκ ως πιόνι σε μια διεθνή συνωμοσία κυριαρχίας επί της Τουρκίας. Αν και οι σύγχρονοι μελετητές απορρίπτουν τους ισχυρισμούς αυτούς, οι ιστορικοί γενικά συμφωνούν ότι ο Ατατούρκ είχε κατηγορήσει ψευδώς πολλούς πολιτικούς του ανταγωνιστές και διαφωνούντες ότι συμμετείχαν σε μεγάλες συνωμοσίες εναντίον του. Εδραιώνοντας την εξουσία του, ο πρόεδρος της Τουρκίας εκκαθάρισε ή απαξίωσε μεγάλους αριθμούς προηγουμένως εξεχουσών πολιτικών προσωπικοτήτων με την κατηγορία ότι προσπαθούσαν να αναστήσουν την Επιτροπή της Ένωσης και Προόδου. Μέχρι σήμερα, πολλοί σύγχρονοι Τούρκοι αποδέχονται αυτές τις εκκαθαρίσεις ως ένα ιστορικά απαραίτητο στάδιο για την ανάπτυξη της νέας δημοκρατίας, ακόμη και αν τα θύματα αυτής της εκστρατείας μπορεί να ήταν εντελώς αθώα.

Ο Ψυχρός Πόλεμος βοήθησε να ενταθούν και να διευρυνθούν οι φόβοι του λαού και των ελίτ για συνωμοσία με στόχο την κυβέρνηση. Υπό το φως του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στην ανατροπή των κυβερνήσεων της Γουατεμάλας και του Ιράν κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1950, η πεποίθηση εξακολουθεί να υφίσταται ακόμη και σήμερα ανάμεσα σε πολλούς στην Τουρκία ότι η Ουάσιγκτον είχε ομοίως μια εμπλοκή στα πραξικοπήματα που είδε η Άγκυρα το 1960, το 1971 και το 1980. Πραγματικές αποδείξεις αμερικανικής συμμετοχής γενικώς δεν υπάρχουν (αν και ένας Τούρκος δημοσιογράφος, ο Mehmet Birand, ισχυρίστηκε ότι ένας σταθμάρχης της CIA το 1980 παραδέχθηκε ότι υποστήριξε το πραξικόπημα του Σεπτεμβρίου του 1980 [3]).

Στον απόηχο του Ψυχρού Πολέμου, Τούρκοι δημοσιογράφοι ισχυρίστηκαν ότι μια σειρά από αξιοσημείωτους πολιτικούς ηγέτες, μεγιστάνες του επιχειρηματικού χώρου, και τα αφεντικά της μαφίας ευθυγραμμίστηκαν με το κατεστημένο της ασφάλειας της Τουρκίας κατά την διάρκεια των «βρώμικων πολέμων» της πολιτείας εναντίον αριστερών και Κούρδων ανταρτών στην δεκαετία του 1980 και του 1990. Αυτές οι υποψίες επιβεβαιώθηκαν από γεγονότα όπως το «σκάνδαλο Σουσουρλούκ» το 1996, όταν οι σοροί ενός μέλους του κοινοβουλίου, ενός διοικητή της αστυνομίας και ενός δολοφόνου της μαφίας βρέθηκαν μαζί στο συντρίμμια ενός αυτοκινήτου. Η αρχική δημοτικότητα του Ερντογάν οφειλόταν, εν μέρει, στην υπόσχεσή του να καταπολεμήσει τις συμμαχίες αυτού του δήθεν «βαθέος κράτους» μεταξύ απατεώνων αξιωματούχων, υπαλλήλων και συμμοριτών και να φέρει διαφάνεια στην πολιτική ζωή της Τουρκίας.

Κατά την διάρκεια των τελευταίων 15 χρόνων, η εμμονή του λαού και των ελίτ με τις συνωμοσίες μεταξύ και κατά της τουρκικής κυβέρνησης έχει αυξηθεί σημαντικά. Παρά το γεγονός ότι οι κατηγορίες περί ξένων σχεδίων εναντίον της κυβέρνησης δεν ήταν ανήκουστες πριν από την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), ιδιαίτερα κατά την διάρκεια του χειρότερου πολέμου της Άγκυρας εναντίον του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (ΡΚΚ) στην δεκαετία του 1980 και του 1990, η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ ενίσχυσε φόβους στο εσωτερικό της χώρας ότι η προώθηση της Ουάσινγκτον στην Μέση Ανατολή θα μπορούσε κάποια μέρα να περιλαμβάνει την Τουρκία. Εκτός από την κληρονομιά των μυστικών δραστηριοτήτων των ΗΠΑ κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι Τούρκοι επικριτές κατέδειξαν την νεο-συντηρητική βιβλιογραφία και τον ακτιβισμό (ομάδων όπως το Πρόγραμμα για τον Νέο Αμερικανικό Αιώνα) ως απόδειξη των σχεδίων της Ουάσιγκτον να αναμορφώσει την Τουρκία και την Μέση Ανατολή ως ένα σύνολο.

Διάφορα δημοφιλή τουρκικά βιβλία και ταινίες, όπως η σειρά «Η Κοιλάδα των Λύκων», αναμιγνύουν την πραγματικότητα και την φαντασία, προοιωνιζόμενα ότι ένα μεγάλο πλήθος διεθνών παραγόντων μηχανορραφούν για να κόψουν σε κομμάτια την χώρα ακριβώς όπως οι Σύμμαχοι έκαναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα τελευταία χρόνια, ο Ερντογάν είχε την τάση να ενθαρρύνει και να προωθεί τέτοιες κοσμοθεωρίες ως έναν τρόπο για να εξηγεί και να νομιμοποιεί την διακυβέρνηση του ΑΚΡ. Όταν οι εισαγγελείς άρχισαν να απευθύνουν κατηγορίες εναντίον εκατοντάδων αξιωματικών του στρατού και πολιτών ότι ανήκουν στο λεγόμενο σχέδιο Εργκένεκον για την ανατροπή της κυβέρνησης του ΑΚΡ το 2007, ο Ερντογάν δήλωσε ότι τέτοιες μηχανορραφίες «ήταν πάντα εκεί» από την εποχή των Οθωμανών. Αντί να αναγνωρίσει την λαϊκή οργή που προκάλεσε τις διαδηλώσεις το καλοκαίρι του 2013 στο πάρκο Gezi, κατηγόρησε τους διαδηλωτές ότι πληρώνονταν από Δυτικές κυβερνήσεις και επιχειρηματικά συμφέροντα.

Η πολύ δημόσια αποκήρυξη του κινήματος των γκιουλενιστών από τον Ερντογάν ξεκίνησε στον απόηχο των διαδηλώσεων στο πάρκο Gezi. Όταν οι εισαγγελείς απήγγειλαν κατηγορίες διαφθοράς εναντίον των γιων πολλών υπουργών του ΑΚΡ, τον Δεκέμβριο του 2013, ο Ερντογάν δήλωσε ότι οι υποθέσεις αυτές ισοδυναμούσαν με πραξικόπημα. Αφότου υποστήριξε ότι οι γκιουλενιστές είχαν σκοπίμως υπονομεύσει τις υπηρεσίες ασφαλείας και το δικαστικό σύστημα της χώρας, άρχισε μια μαζική εκκαθάριση αστυνομικών, δικηγόρων και δικαστών. Όταν οι επικριτές πρότειναν ότι η κυβέρνηση συμπεριφέρεται αδιακρίτως και παράνομα, ο Ερντογάν ήταν απορριπτικός. «Αν πρόκειται για κυνήγι μαγισσών το να απολυθούν εκείνοι που ενεπλάκησαν σε προδοσία», δήλωσε περίφημα, «τότε θα είναι ένα κυνήγι μαγισσών». [4]

Από τότε, πολλά από τα άτομα που κατηγορήθηκαν στο πλαίσιο της έρευνας για την υπόθεση Εργκένεκον, το 2013 απελευθερώθηκαν και απαλλάχθηκαν από κάθε λάθος ενέργεια, με πολλούς αξιωματούχους τώρα να κατηγορούν τους συμπαθούντες τον Γκιουλέν ότι βρισκόταν πίσω από όλα αυτά. Τον Δεκέμβριο του 2015, ο Γενικός Εισαγγελέας της Τουρκίας όρισε επίσημα ως τρομοκρατική οργάνωση τα διάφορα δίκτυα του Fethullah Gulen, δίνοντάς τους την ονομασία FETÖ, και κατηγόρησε την ομάδα ότι συνεργάζεται με Κούρδους μαχητές στην Τουρκία και την Συρία.

Σήμερα, οι αιρετοί αξιωματούχοι της Τουρκίας κατά συντριπτική πλειοψηφία πιστεύουν ότι οι γκιουλενιστές μέσα στον στρατό και σε άλλους κλάδους της κυβέρνησης ενορχήστρωσαν την απόπειρα πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου. Καθώς η κυβέρνηση του AKP έχει κατηγορήσει δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους ότι συμμετείχαν στο σχέδιο, είτε συλλαμβάνοντάς τους είτε απολύοντάς τους από την δουλειά τους, η τουρκική κοινωνία έχει επιδείξει λίγη αντίσταση. Ο Ερντογάν έχει, εν μέρει, υποστηρίξει ισχυρισμούς τουρκικών εφημερίδων, όπως της Yeni Şafak [όπου γράφει ο] Karagul, ότι το πραξικόπημα ήταν ένα σχέδιο ξένων. Η FETÖ, σύμφωνα με τον Ερντογάν [5], ήταν απλώς «μια σειρά από λαβίδες» για να τσιμπήσουν «μεγαλύτερα μυαλά» στο εξωτερικό. Ο πρώην αρχηγός του στρατού της Τουρκίας, Ιλκέρ Μπασμπούγκ [6], υπήρξε πιο απότομος, λέγοντας ότι η CIA υποστήριξε άμεσα την απόπειρα πραξικοπήματος.

Η ιδέα ότι μια «παράλληλη δομή» σχεδιαστών του πραξικοπήματος και προβοκατόρων λειτουργεί εντός του κράτους και της κοινωνίας φαίνεται να απηχεί σε μεγάλο αριθμό ψηφοφόρων παρά την απουσία ισχυρών αποδεικτικών στοιχείων. (Μια δημοσκόπηση δείχνει [7] ότι περί το 70% των Τούρκων πιστεύουν ότι η CIA ήταν πίσω από το πραξικόπημα). Ενώ ορισμένοι ειδικοί εκτός της Τουρκίας έχουν εγείρει αμφιβολίες σχετικά με την εμπλοκή του Gulen στο πραξικόπημα, οι φωνές τους έχουν πνιγεί από την κυβέρνηση και τα δημοφιλή μέσα ενημέρωσης. Φαίνεται, επίσης, ότι η ίδια η πραγματική ιστορία των συνωμοσιών και των μυστικών σχεδίων εντός της Τουρκίας κάνουν όντως εύλογη την έννοια μιας συνωμοσίας υπό την ηγεσία των γκιουλενιστών. Μυστικοπαθείς μηχανορράφοι είχαν άμεσο ρόλο στην διαμόρφωση του παρελθόντος της χώρας, μερικές φορές με εξαιρετικά δυσμενείς τρόπους.

Αλλά είναι επίσης σαφές ότι οι πολιτικοί χρησιμοποιούν αυτό το ιστορικό για να επιτρέψουν στις θεωρίες συνωμοσίας να φουντώνουν, χωρίς να αμφισβητούνται. Ο Ερντογάν, ιδίως, επικαλείται συχνά συνωμοσίες και σχέδια του παρελθόντος για να στηρίξει την τρέχουσα υπόθεσή του εναντίον των γκιουλενιστών. Ακόμα κι αν είναι δύσκολο να ξεχωρίσει η πραγματικότητα από την φαντασία αυτή την στιγμή δεδομένης της θερμής πολιτικής ατμόσφαιρας της Τουρκίας, είναι σαφές ότι οι φόβοι και οι παραλογισμοί του πληθυσμού συμβάλλουν πάρα πολύ στην διατήρηση της δύναμης του Ερντογάν και του ΑΚΡ. Πόσο καιρό η τουρκική κυβέρνηση μπορεί να αντέξει μια τέτοια ατμόσφαιρα καχυποψίας και έντασης είναι άγνωστο. Αλλά είναι βέβαιο ότι αυτές οι ανασφάλειες θα συνεχίσουν να δικαιολογούν την φυλάκιση χιλιάδων και να επιδεινώνουν την σχέση της Τουρκίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc. All rights reserved.
Foreignaffairs
Πηγή ForeignAffairs

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.yenisafak.com/yazarlar/ibrahimkaragul/iceriden-isgal-plani-si...
[2] http://www.huffingtonpost.com/graham-e-fuller/gulen-movement-not-cult_b_...
[3] http://www.welt.de/politik/ausland/article157491643/Die-seltsamen-Tweets...
[4] http://t24.com.tr/haber/erdogan-cadi-aviysa-biz-bu-cadi-avini-yapacagiz-...
[5] http://www.haber10.com/cumhurbaskani/cumhurbaskani_erdogan_feto_tam_bir_...
[6] http://www.hurriyetdailynews.com/cia-also-behind-failed-coup-attempt-for...
[7] http://www.nytimes.com/2016/08/03/world/europe/turkey-coup-erdogan-fethu...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

 

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση