Τι στήνει η Άγκυρα στα Βαλκάνια με τους Πομάκους;

Είναι χαρακτηριστική η εθνική απόσταση μεταξύ Τούρκων και Πομάκων, η οποία τόσο χαρακτηριστικά καταγράφεται στις παραδοσιακές στολές των Πομάκων της Θράκης

Γράφει ο Κωνσταντίνος Τερζής

Η εξωτερική πολιτική της Άγκυρας έχει ήδη σκιαγραφηθεί επαρκώς σε σχέση με την Ελλάδα και τις ελληνο-τουρκικές διαφορές, όπως αυτές προκύπτουν (συνεχώς αυξανόμενες) λόγω διαφόρων «χειρουργικών» παρεμβάσεων της Τουρκίας, με τη βοήθεια των διάφορων «εργαλείων» που διαθέτει (έμμισθοι πράκτορες που λειτουργούν στην Ελλάδα με την μορφή συλλόγων), αλλά κυρίως μέσω του ισλάμ (το αποτελεσματικότερο "εργαλείο" της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής) και των ανθρώπων που έχουν τοποθετηθεί με επιλογή της Άγκυρας στην "διαχείριση" της μουσουλμανικής θρησκείας στην Θράκη, προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα αποτελέσματα αυτής της τουρκικής διείσδυσης, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά.

Όμως, αποτέλεσε έκπληξη η προ διετίας –περίπου- στροφή της τουρκικής πολιτικής σχετικά με τους Πομάκους, τους οποίους ενώ προσπαθούσε να πείσει ότι είναι τούρκοι επειδή είναι μουσουλμάνοι και δεν είναι Έλληνες ή οτιδήποτε επειδή δεν έχουν δική τους καταγεγραμμένη γλώσσα, ξαφνικά πρώτα μέσω του TRT (τουρκικό κρατικό πρακτορείο ειδήσεων) και αργότερα μέσω δηλώσεων του τούρκου πρωθυπουργού Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, υπήρξε μία στροφή 180 μοιρών και οι Πομάκοι αναγνωρίστηκαν από τους νέο-οθωμανούς ως… έθνος (κατώτερο μεν από τους Τούρκους), που είχε τη δική του γλώσσα και που τα πολιτιστικά και πολιτισμικά του στοιχεία ήταν συγγενικά με αυτά της «μητέρας Τουρκίας»…!

Από εκείνη τη χρονική στιγμή υπήρξε μία έξαρση, για την ακρίβεια μία επίθεση πολιτισμικής φιλίας από την τουρκική πλευρά προς τους Πομάκους της Θράκης, η οποία συνέβη ταυτόχρονα (περίπου) αν και με μεγαλύτερη ένταση στη νότια Βουλγαρία, όπου μέχρι σήμερα υπάρχει μία συμπαγής πληθυσμιακή ομάδα Πομάκων και μία άλλη πληθυσμιακή ομάδα που συγκεντρώθηκε στη νότια Βουλγαρία, οι οποίοι αυτο-προσδιορίζονται ως… Τούρκοι… 

Γεγονός είναι πάντως, πως πολύ λίγους πομάκους μπόρεσε να επηρεάσει αυτή η τουρκική τακτική, αφού οι περισσότεροι Πομάκοι δηλώνουν Έλληνες και σχεδόν στο σύνολό τους είτε δεν γνωρίζουν την τουρκική γλώσσα, είτε αποφεύγουν να την μιλούν.

Καταγράφοντας αυτή την παταγώδη αποτυχία η Τουρκία, μέσω των συχνότατων επισκέψεων του εκάστοτε τούρκου προξένου της Κομοτηνής σε Πομακικά χωριά, όπου ελάχιστοι Πομάκοι έρχονται σε επαφή και δέχονται να φωτογραφηθούν μαζί του μετά το κήρυγμα του ιμάμη και τον πολιτικό λόγο του προξένου μέσα στο τζαμί (σε οικισμούς των 50-60 οικογενειών φωτογραφίζονται με τον τούρκο πρόξενο πάντα 12-20 άτομα, δηλαδή ελάχιστοι), αποφασίστηκε η μεγάλη στροφή στην τουρκική πολιτική, της οποίας οι υπεύθυνοι αποφάσισαν να "μοιράσουν μεγάλα όνειρα" στους Πομάκους, για να αποκομίσουν μεγάλα οφέλη για την ίδια την Τουρκία.

Αυτή η στροφή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής δεν φάνηκε να συγκινεί κανέναν, παρά τα σποραδικά μηνύματα στην Θράκη, τα οποία αναφέρονταν σε πομακικό έθνος!!!

Σήμερα, στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης λειτουργεί τμήμα Τουρκικών Δυτικής Θράκης, ενώ έχουν αυξηθεί κατακόρυφα τα μηνύματα – δηλώσεις (πολιτικές και δημοσιογραφικές) που αναφέρονται στον Πομακικό πληθυσμό ως συγγενή λαό, ο οποίος είναι υπό την προστασία της Τουρκίας.

Έτσι, δεν αποτέλεσε καν έκπληξη η οργάνωση που υπήρξε (μέσω δημιουργίας συλλόγων) των Πομάκων της Τουρκίας και η απόφασή του Πολιτιστικού Συλλόγου Πομάκων Κωνσταντινούπολης, για διδασκαλία και εκμάθηση της Πομακικής γλώσσας σε εβδομαδιαία τρίωρα μαθήματα.

Το συγκεκριμένο γεγονός αποτελεί πραγματική έκπληξη, αφού μέχρι πριν λίγα χρόνια θεωρούνταν αδιανόητο το να ιδρυθούν Πομακικοί σύλλογοι και να οργανωθούν σε δευτεροβάθμιο επίπεδο ως Ομοσπονδία ή ακόμα να ξεκινήσουν την ιδιωτική διδασκαλία της Πομακικής γλώσσας.

Τα μαθήματα γίνονται σε συνεργασία με εξειδικευμένο ιδιωτικό οργανισμό (Geoaktif Kültür ve Aktivism Merkezi), ο ιδρυτής του οποίου Cemal Attila, δήλωσε ότι υπάρχουν δυσκολίες στην εφαρμογή, καθώς δεν υπήρξε προηγούμενο και άρα θα χρειαστούν κάποιες προπαρασκευαστικές συναντήσεις για να λυθούν και να τυποποιηθούν ορισμένα ζητήματα, όσον αφορά τη φωνολογία και τις διαλεκτικές διαφορές μεταξύ των πομακικών διαφόρων περιοχών. Όπως δήλωσε, τα μαθήματα θα διαρκέσουν 9 μήνες και στόχος είναι, όσοι τα παρακολουθήσουν να έχουν τη δυνατότητα να μιλούν και να καταλαβαίνουν Πομακικά.

Μέχρι αυτό το σημείο όλο φαίνονται φυσιολογικά ή δείχνουν μία μεταμελημένη Τουρκία, η οποία αποφάσισε να παραχωρήσει τα αυτονόητα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα στην μερίδα εκείνη των Πομάκων που ζουν στην τουρκική επικράτεια.

Όμως, την ευχάριστη έκπληξη ακολούθησε μία πολύ δυσάρεστη, η οποία και καταδεικνύει την σκοπιμότητα πίσω από το εγχείρημα που με τόση «αγάπη» προώθησε η ίδια η τουρκική κυβέρνηση (όπως είναι γνωστό, τίποτε δεν μπορεί να συμβεί στην Τουρκία αν δεν υπάρχει η κατάλληλη κυβερνητική άδεια ή η άδεια από τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες και υπηρεσίες πληροφοριών)..

Το αλφάβητο, λοιπόν, που επελέγη να χρησιμοποιηθεί για την διδασκαλία της Πομακικής είναι το Κυριλλικό (όπως φαίνεται και στην διπλανή φωτογραφία)!!! Μάλιστα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Cemal Attila, οι Πομάκοι σε όλες τις χώρες της Χερσονήσου του Αίμου είναι περίπου 2 εκ., ενώ μόνο στις περιοχές της Αδριανούπολης, Ραιδεστού (Τεκίρνταγ), Σαράντα Εκκλησιών (Κιρκλάρελί), Δαρδανελίων (Τσανάκκαλέ), Προύσας και Παλαιοκάστρου (Μπαλίκεσίρ) υπολογίζεται ότι ζουν 300 χιλ.

Τι στήνει, λοιπόν, η Άγκυρα, μέσα από αυτή την αιφνίδια υποχωρητικότητά της και την αναγνώριση των Πομάκων αλλά και της (όπως ισχυριζόταν μέχρι πριν λίγο καιρό οι πράκτορές της στην Θράκη) "ανύπαρκτης" γλώσσας τους; Η Τουρκία επιδιώκει το προφανές...! Επιθυμεί να υλοποιήσει μία ένωση των Πομάκων της Βαλκανικής (με ιδιαίτερη έμφαση στη νότια Βουλγαρία και τη Θράκη), οι οποίοι μέσω των κατάλληλων "εργαλείων" (ΜΚΟ και άλλων πολιτιστικών συλλόγων που ελέγχονται από θα ελέγχονται από τουρκόφρονες - πράκτορες)  θα αναπτύξουν σύντομα μία «ενωτική πομαμική φιλοσοφία» και στη συνέχεια θα δημιουργηθεί η ανάγκη και πιθανότατα μία αιτίαση για… ανεξαρτησία, αφού θα πληρούν μία σειρά από χαρακτηριστικά (με κύρια τον ενιαίο γεωγραφικό χώρο, την γλώσσα, την θρησκεία και τον πολιτισμό) που θα αιτιολογούν την κατάθεση αίτησης προς τη διεθνή κοινότητα ενός ανεξάρτητου Πομακικού κράτους.

Φυσικά, ο καλύτερος φίλος μίας τέτοιας προσπάθειας, που θα στηρίξει διπλωματικά, πολιτικά, οικονομικά και με κάθε τρόπο την συγκεκριμένη προσπάθεια, θα είναι η Τουρκία, η «μητέρα Πατρίδα» ενός σημαντικού τμήματος Βαλκάνιων μουσουλμάνων που αυτο-προσδιορίζονται ως τούρκοι. Και, φυσικά, η Τουρκία θα το πράξει αυτό επειδή αποβλέπει στο άμεσο ή τον έμμεσο έλεγχο - επήρρεια της πολιτικής και των συμφερόντων της επί των Βαλκανίων.

Ήδη, στη νότια Βουλγαρία, υπάρχουν ολόκληρες περιοχές στις οποίες όπως αναφέρουν Βούλγαροι παρακείμενων πόλεων, είναι «τουρκικές», αφού οι κάτοικοι σε αυτές είναι αμιγώς τουρκόφρονες (ιδιαίτερα φανατικοί μάλιστα), με «ψυχρή συμπεριφορά»προς τους υπόλοιπους Βούλγαρους (όταν τυγχάνει να διέρχονται οδικώς τις συγκεκριμένες περιοχές).

Στην Ελλάδα, δυστυχώς, εδώ και χρόνια έχουν καταγραφεί κάποιες «φωνούλες» που αυτο-προσδιορίζονται ως Έλληνες πολίτες (κάποιες από αυτές καταγράφηκαν ακόμη και από τον γνωστό Λιθοξόοου), αλλά ταυτόχρονα ψιθυρίζουν για «πομακικό έθνος» και ένωση των Πομάκων των Βαλκανίων και της Τουρκίας… Όλως τυχαίως, κάποιες από αυτές τις «φωνούλες» ήταν φανατικοί τουρκόφρονες πριν επανέλθουν στις ρίζες τους για να δώσουν αγώνα υπέρ των Ελλήνων Πομάκων και κατά των μηχανισμών της Άγκυρας (βλ. τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής) που ήθελαν να μεταλλάξουν τους Πομάκους σε τούρκους…

Επειδή οι κινήσεις (γραπτές και άλλες) έχουν καταχωρηθεί επακριβώς από τους αρμοδίους, οι οποίοι έχουν πολλάκις ενημερώσει την εκάστοτε πολιτική ηγεσία της χώρας, μήπως θα έπρεπε να υπάρξουν κάποιες κινήσεις από τους καρεκλοκένταυρους των Αθηνών (και δη από τον ίδιο τον υπουργό Εξωτερικών κ. Ε. Βενιζέλο) που θα λειτουργήσουν ως «φρένο» σε επικείμενες προτάσεις (οι οποίες όλως τυχαίως θα τυγχάνουν της στήριξης από την τουρκική κυβέρνηση) προς την Ελληνική πλευρά;

Μήπως θα πρέπει κάποιοι να περάσουν στην πολιτική της πρόληψης, αντί της τραγικής υπάρχουσας πολιτικής παρακολούθησης, μη αντιμετώπισης φαινομένων και δραστηριοτήτων μέσω της σιωπηλής παρατήρησης σοβαρότατων εξελίξεων εις βάρος της Ελληνικής Θράκης και του πληθυσμού των Ελλήνων πολιτών που κατοικούν σε αυτήν;

Εμείς, απλά υπενθυμίζουμε πως εξαιτίας του περίφημου «Καλλικράτη», υπάρχει ενιαία γεωγραφική περιοχή στην ορεινή Θράκη, η οποία κατοικείται αποκλειστικά σχεδόν από μουσουλμάνους, έχει δική της αυτοδιοίκηση (δήμους) και φυσικά όλα τα «παρελκόμενα» χαρακτηριστικά ανεξάρτητης δράσης και λειτουργίας (διοικητικές υπηρεσίες, δημοτική αστυνομία κ.α.), μη ουσιαστικά ελεγχόμενη από τις Ελληνικές κεντρικές κρατικές υπηρεσίες και γειτνιάζουσα με περιοχές τουρκοφρόνων της νότιας Βουλγαρίας.

Δεν χτυπάμε κανένα «κουδουνάκι», ούτε «καμπάνες» προς την πολιτική ηγεσία της χώρας, η οποία είναι θεσμικά υπεύθυνη. Ρωτάμε, απλώς, αν υπάρχει κάποιο σχέδιο αντιμετώπισης του σχεδίου εγκλωβισμού (μέσω ενός μεγαλοϊδεατισμού προερχόμενου από την Τουρκία) των Πομάκων της Θράκης, με «ειδικά εργαλεία» που με ιδιαίτερη προσοχή δημιουργήθηκαν σε βάθος χρόνου από την τουρκική εξωτερική πολιτική και –φυσικά- από τις μυστικές υπηρεσίες της γείτονος Τουρκίας στην περιοχή. 

Πώς θα μπορέσει η Ελληνική Πολιτεία, το ελληνικό κράτος να ανταπεξέλθει σε μία τέτοια πρόκληση πριν αυτή υλοποιηθεί; Ή, μήπως, κάποιοι στην Αθήνα θέλουν να επιμένουν στην πολιτική της παρακολούθησης και απλής καταγραφής των γεγονότων, αντί της επιλογής μίας προληπτικής πολιτικής που θα διαγράψει τα τουρκικά σχέδια πολύ πριν αυτά φθάσουν στο στάδιο της υλοποίησής τους;

Σε περίπτωση που οι «υπεύθυνοι» δεν μπορούν να βρούνε λύσεις, δεν έχουν παρά να μας ρωτήσουν, για το ποιος μπορεί να είναι εκείνος ο αποτρεπτικός μηχανισμός που μπορεί να δημιουργηθεί και να προλάβει ιδιαίτερα δυσάρεστες εξελίξεις και εκπλήξεις… Λύσεις πάντα υπάρχουν, αρκεί να υπάρχει θέληση. Και στο σημείο αυτό, δηλαδή της θέλησης, η κυβέρνηση των Αθηνών έχει δώσει πολλές φορές εξετάσεις και έχει, δυστυχώς, αποτύχει…

ΥΓ: Δεν είμαστε εδώ για να καταγράφουμε τα γεγονότα, αλλά και για να προτείνουμε λύσεις που απέχουν παρασάγγας από οποιοδήποτε ίχνος ακρότητας…

Επειδή δεν είναι πολλοί εκείνοι που γνωρίζουν το τι έχει συμβεί στη Θράκη και ιδιαίτερα στους Πομάκους, παραθέτουμε το παρακάτω κείμενο για την ενημέρωσή τους. Σημειώνουμε, όμως, πως οι Πομάκοι στη Συνθήκη των Παρισίων, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ζήτησαν την ενσωμάτωσή τους στην Ελλάδα, επειδή ήταν Έλληνες...!

Η αντιγραφή του παρόντος άρθρου επιτρέπεται μόνο μετά από την άδεια του συντάκτη

Οι Πομάκοι και η Μακεδονική επανάσταση του 1878

Καλ. Παπαθανάση-Μουσιοπούλου, 

ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΘΡΑΚΗ (1870-1886) 

ΟΙ ΠΟΜΑΚΟΙ ΚΑΙ ΠΤΥΧΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥΣ ΤΟΥ 1878
(Σημ. Yauna. Οι Πομάκοι μιλούν το ίδιο γλωσσικό ιδίωμα με τους σλαβόφωνους της Μακεδονίας.)

Όλοι οι σοβαροί Ιστορικοί συγγραφείς θεωρούν τους Πομάκους απογόνους των Αγριάνων, θρακικού λαού που κατοικούσε στις πηγές τού Στρυμόνα.

 'Εξάλλου, ο Θουκυδίδης μιλει γιά τους «Άγριάνας» ή «Άγραίους» και τους τοποθετεί στις περιοχές που τους συναντούμε και σήμερα1.
 Ό Δ. Κ. Βογασλής έπισημαίνει ότι μία από τις τρείς θρησκευτικές αιρέσεις των Πομάκων «φέρει ειδικώς το όνομα Αγριανοί».

Είναι άξιοσημείωτο έπίσης ότι άρκετά έθιμα των Πομάκων, όπως το σταύρωμα τού μωρού και τής ζύμης, ή παρασκευή είδους βασιλόπιτας με «παρά» κ.ά., μαρτυρούν το χριστιανικό παρελθόν τους.
Χωρίς άμφιβολία οι Πομάκοι έκχριστιανίσθηκαν, όταν έπικράτησε ό Χριστιανισμός στή χερσόνησο τού Αίμου.

 Ό Ν. Ροδόοινος γράφει ότι σέ πολλά χωριά βόρεια τής Λιτίτσας, άν και οι Πομάκοι έγιναν Κιζιλμπάσιδες, «... δέν έπαυσαν όμως μέχρι των τελευταίων έτων έχοντες συνείδησιν τής Χριστιανικής αύτων προελεύσεως. Εύρήματα άλλωστε διάφορα, όπως έπιτύμβιοι πλάκες με έλληνικούς χαρακτήρας, έρείπια Βυζαντινών ναών, κιονόκρανα με σταυρούς, έλληνικαι όνομασίαι όροσήμων κ.ά. μαρτυρούσιν και σήμερον έτι την έλληνοχριστιανικήν καταγωγήν των...».

 Ό έκβουλγαρισμός των Πομάκων, που ήταν Θρακοέλληνες τής Ροδόπης άρχισε από το 1344 με την κατάληψη τής Φιλιππούπολης και τής Στενημάχου από τόν τσάρο Αλέξανδρο, μετά από συνθήκη τής βασίλισσας του Βυζαντίου Αννας τής Σαβαυδικής, που επιτρόπευε τόν άνήλικο γιό της Ιωάννη Παλαιολόγο, γιά να βοηθήσει ό Αλέξανδρος στον άγώνα της κατά τού Καντακουζηνού, ό όποιος είχε άναγορευθεί αύτοκράτορας.
Στην περιοχή οι Βούλγαροι παρέμειναν έκατο πενήντα χρόνια και κατόρθωσαν να έκβουλγαρίσουν τους Θρακοέλληνες.

 Μετά την τουρκική κατάκτηση άρχίζει ό έξισλαμισμός τους έπί Σελίμ Α' (1512-1526).
 Έντάθηκε έπί Μωάμεθ Δ' και μεγάλου βεζίρη Μεχμέτ ΚιοπρουλοΟ (1656-1661).

 Ό Π. Παπαχριστοδούλου περιγράφει όμαδικό έξισλαμισμό Πομάκων:
 "... oι φύλαρχοι Πομάκοι, οί κοινοτάρχες και οί πρόκριτοί τους κατέβηκαν μαζί με τους παπάδες από τή Ροδόπη στή Φιλιππούπολη και παρουσιάσθηκαν στις πολιτικές και θρησκευτικές άρχές των Τούρκων στο διοικητήριο (κονάκι) κ έδήλωσαν την άμετάτρεπτη άπόφασή τους να προσχωρήσουν στον Μωαμεθανισμό. 
Ό Διοικητής φοβήθηκε το σκάνδαλο και τους παρέπεμψε στον μητροπολίτη Φιλιππουπόλεως Γάβριήλ (1636-1672).
 Αλλά μάταια προσπάθησε κατηχώντας τους να τους μεταπείση ό μητροπολίτης.

 Ή περιτομή (σουνέτ) όλων των άντιπροσώπων έγινε πανηγυρικά —σύμφωναμε την έλληνική παράδοση— στο παλιό τζαμί κοντά στο διοικητήριο τού Σάχ Μεντίν Πασά (ίμαρέτ), και κατόπι, άφούγύρισαν στις πατρίδες τους, έκσλαμίσθηκαν και οί λοιποί όμόφυλοί τους. 

Τότε κατεδαφίσθηκαν πάνω στή Ροδόπη 218 έκκλησίες και 336 παρεκκλήσια».

ΟΙ Πομάκοι εφαρμόζουν κατά το δικό τους τρόπο τις Εντολές από το κοράνι:
 πίνουν κρασί, τρώνε χοιρινό κρέας, το λαρδί (σλανίνα στή γλώσσα τους) είναι συνηθισμένη τροφή τους, είναι μονόγαμοι, οί γυναίκες τους δε φορουν φερετζέ.
"Εχουν δικά τους τζαμιά και δικό τους κλήρο. ‘Η γλώσσα τους είναι μείγμα από τουρκικές, βουλγαρικές και έλληνικές λέξεις με σλαβικές ρηματικές καταλήξεις, π.χ. άφόρισβαμ (άφορίζω), βιάσαμ (βιάζομαι), ζηλιώσβαμ (ζηλεύω), κεράσβαμ (κερνώ), κινήσβαμ (κινώ), μοιάζαμ (μοιάζω), σαραντίσβαμ (σαραντίζω), φτάσβαμ (φτάνω), χαλάσβαμ (χαλνώ), χαρίσβαμ (χαρίζω) κλπ. από τά ούσιαστικά άναφέρονται: βλάσταρ (βλαστάρι), διάβολ (διάβολος), έγκίστρα (άγκίστρι), πέλκα (πέλεκυς), σκύφαλα (σκύβαλα), στόμνα (στάμνα), χρόμυλ (χειρόμυλος), χόρο (χορός) κλπ.2.

ΟΙ Πομάκοι συμπαραστάθηκαν στους Τούρκους γιά να καταστείλουν το βουλγαρικό κίνημα του 1876.
Οί Βούλγαροι υποστηρίζουν ότι από τή βοήθειά τους αυτή προέρχεται το όνομά τους, γιατί Pomagam σημαίνει βοηθώ.

 Ό Κ.Μ. Άποστολίδης όμως θεωρεί ότι ή έτυμολογία τής λέξης είναι άκαθόριστη και ότι ή κατάληξη ΑΚ δείχνει ότι πρόκειται γιά τουρκική λέξη άγνωστης σημασίας3.
 Εξάλλου ό Ά. Πουλιανός τονίζει ότι «οί Πομάκοι είναι ό πιό άνοιχτόχρωμος και δολιχοκεφαλικός τύπος τής Ροδόπης»4.

‘Όταν το 1876 έντάθηκε το κίνημα των Βουλγάρων γιά άνεξαρτησία, οί Πομάκοι με Βασιβουζούκους πήραν μέρος στις σφαγές στή Ροδόπη (Batak), που συγκίνησαν την Εύρώπη και την Αμερική.

 Στο τέλος του ρωσοτουρκικου πολέμου, όταν το 1878 οί ρωσικές δυνάμεις κατέκλυσαν τή Θράκη, καταπιεσμένοι από βουλγαρικές συμμορίες, οι Πομάκοι άποφάσισαν ν’ άντισταθούν και να διατηρήσουν την άνεξαρτησία τους.

Οι ’Οθωμανοί τής Δράμας στις 7 Μαρτίου 1878, δπως γράφει ό ύποπρόξενος στην Καβάλα Παπαδόπουλος, συγκεντρώθηκαν, «άδελφοποιήθηκαν» και άποφάσισαν να δράσουν.
 Έκφράσθηκαν με συμπάθεια γιά την έλληνική Επανάσταση στην "Ηπειρο, Θεσσαλία και Μακεδονία και δήλωσαν
 «... ότι προτιμώσι να τεθώσιν ύπό το σκήπτρον τού Βασιλέως των Ελλήνων και μείνωσιν εύχαρίστως εις τάς έστίας των παρά ύπό τόν Βούλγαρον Ηγεμόνα και άναγκασθώσιν οϋτω ν’ άναχωρήσωσιν έγκαταλείποντες και άπάσας τάς κτηματικός περιουσίας των ώς μή άνεχόμενοι ούδ έπί ώραν να συζήσωσι μετ’ αύτών».

 Ό ύποπρόξενος στις Σέρρες Παπακωστόπουλος άναφέρει στο Θ. Δηλιγιάννη μεταξύ άλλων και τά έξής:
«... ποίαν έπιρροήν θά έξασκήση έπί των άποφάσεων τής Ευρώπης ή έπανάστασις αύτη τής Ροδόπης και πώς θά έκτιμηθή δέν δύναμαι έγώ να εί πω, γινώσκω μόνον ότι οί Βούλγαροι έγκαινιάζουσι την διοίκησίν των διά πιέσεων, ουδόλως έλαττουμένων έκείνων έφ ’ αί ς παρεπονούντο, ούδόλως δέ φείδονται των Ελλήνων...».

Διαφωτιστικό γιά το πώς άρχισε και Εξελίχθηκε ή Επανάσταση των Πομάκων είναι το από 11 Μαίου 1878 Εγγραφο του Άθ. Ματάλα, "Ελληνα προξένου στή Φιλιππούπολη, ό όποιος πληροφορεί την Πρεσβεία ΚΠο Κχ\ς.

 «Ανέβαλα μέχρι τούδε ν’ αναφέρω τή Σεβ. Πρεσβεία περί τής έν Ροδόπη έκραγείσης έπαναστάσεως των 'Οθωμανών; άσχολούμενος είς συλλογήν δσω το δυνατόν άκριβεστέρων περί αύτής και των παραγόντων τούτην αίτίων πληροφοριών. Ήδη δέ συλλέξας τοιαύτας υποβάλλω τα κατ’ αύτην ώς έπομένως:
Είναι γνωστον τή Σ. Πρεσβείφ έκ προγενεστέρων αναφορών μου ότι κατά την προσέγγισιν των Ρώσσων οί Οθωμανοί έκάστου μέρους μετά των οίκογενειών των φεύγοντες τάς των Βουλγάρων κακώσεις έτρέποντο είς διαφόρους διευθύνσεις ένθα διετηρειτο ή Οθωμανική κυριαρχία.
 Οί ένταύθα δέ Οθωμανοί και τινες έκ των τη έπαρχία τούτη συνορευουσών διοικητικών περιφερειών μή δυνηθέντες ένεκα τής διακοπής τής σιδηροδρομικής συγκοινωνίας να μεταβώσιν είς ΚΠολιν έτράπησαν πρός τά παρακείμενα τής Ροδόπης όρη και ένεκα тоυ χειμώνος έφρόντισαν μόνον v‘ άσφαλισθώσιν είς τά μάλλον άπρόσιτα χωρία, άπέχοντα κατά πεντάωρον από τής κοιλάδος τά πλησιέστερον αύτής κείμενα.
Οί μετανάσται ούτοι ένωθέντες μετά των κατοίκων των όρέων Ροδόπης, διακρινομένων έπί ανδρεία, και των λιποτακτων και έτέρων λειψάνων του ύποχωρήσαντος στρατού του Σουλείμάν πασά,  έλαβον μέτρα προφυλακτικά κατά τής είς τά μέρη έκεί να είσελάσεως του έχθρού.
 Επειδή ύμως οί Ρώσσοι διευθυνόμενοι είς Άδριανούπολιν και Κωνσταντινούπολιν δέν έσχον καιρόν να ένοχλήσωσιν αύτούς, οί Οθωμανοί έμειναν ήσυχοι ούδένα ένοχλοϋντες έπίσης.
"Οτε όμως μετά την υπογραφήν τής ειρήνης του Ά γ. Στεφάνου οί Ρώσσοι έζήτησαν να καταλάβωσι και έκεινα τά μέρη ώς έμπεριεχόμενα έν τή όρισθείση Βουλγαρια και έπεμψαν άποσπάσματά τινα πρός τόν σκοπόν τούτον, χωρία τινα πεισθέντα έκ τής διαβεβαιώσεως των Ρώσσων ότι ούδένα κίνδυνον διατρέχουσιν ή τε άσφάλεια τής ζωής και περιουσίας και ή οικογενειακή τιμή των, έσπευσαν να προσκυνήσωσι, παραδώσαντα αύτοίς και τά όπλα των άλλάμετά την άπομάκρυνσιν των Ρώσσων σμήνος Βουλγάρων έπέρχεται κατά των όθωμανικών έκείνων χωρίων και έπιδίδεται είς άνηκουστους κακώσεις και βιαιοπραγίας κατά των ’Οθωμανών των άνευ άντιστάσεως ύποταγέντων με μόνην την αίτησιν όπως τοι ς έξασφαλίσωσι την τιμήν και περιουσίαν των.
Οί έν τοις όρεσι μαθόντες τά παθήματα των υποτεταγμένων ’Οθωμανών άπεφάσισαν ν’ άντιστώσι κατά τής υπό των Ρώσσων κατοχής των μερών τούτων και ούτως άσπασάμενοι τόν μέχρις έσχάτων άγώνα, έσχημάτισαν άμυντικήν και δυσδιάσπαστον γραμμήν, άρχομένην από τής Τσεπίνας νοτιοδυτικώς τής Φίλιππουπόλεως ένθα αρχίζει ή διοικητική περιφέρεια Νευροκοπίου και διήκουσαν όριζοντίως πρός άνατολάς μέχρι τής έτέρας άκρας τής διοικητικής περιφερείας Φιλιππουπόλεως, δηλ. τού Χάσκιοί.
 Οί ‘Οθωμανοί έπαναστάται καταλαβόντες άπάσας τάς διόδους και στενωπούς Ροδόπης ούδένα άφίνουσιν έκεί θεν να διαβή, άλλ' ουδέ έκείθεν ένταύθα να μεταβή.
Έχοντες δέ συγκοινωνίαν άφ ’ ένός μετά τής Δράμας, άφ’ έτέρου μετά τού Αχέρ-Τσελεμπή, ένθα έγκατεστάθη πρό τίνος και ’Οθωμανική Αρχή, προμηθεύονται παν ό,τι άναγκαιοι αύτοίς, και έσχημάτισαν διάφορα κέντρα, έξ ών το σπόυδαιότερον είναι το τού Αχέρ-Τσελεμπή.
 "Οτε δέ οί Ρώσσοι πλησιάζουσι πρός τάς φυλακάς αύτών, ζητούντες την ύποστήριξίν των, ούτοι τοίς άπαντώσι καθαρά ότι ούδέν έχουσι κατά των Ρώσσων να πράξωσι, πλήν άδυνατούσι να παραδώσωσι τά όπλα των, καθόσον τά παθήματα των παρακειμένων χωρίων τοις ένέπνευσαν την πεποίθησιν ότι μετά τούτο θά σφαγώσι και θά καταστραφώσι.
 Κατά τά μέρη Τσεπίνας, Δερμέν- Δερέ και Στενημάχου, κείμενα κατά μήκος έπί άποστάσεως 80 περίποϋ χιλιομέτρων, είτε έκ φρονήσεως τού στρατιωτικού ένταύθα Διοικητοϋ κυρίου Σταλάπιν, μή θελήσαντος τή βία να ύποτάξη τά μέρη έκεινα, είτε δι’ έλλειψιν έπαρκών στρατιωτικών ένταύθα δυνάμεων, ούδεμίσ σπουδαία συμπλοκή έγένετο.
Πρός τά μέρη όμως Χάσκιοί έγένοντο διάφοροι και σπουδαίαι, καθ’ άς οί Ρώσσοι φονευθέντες και πληγωθέντες ύπερέβησαν τους έξακοσίους.
Οί τελευταίοι ούτοι μετά των άκολουθούντων αύτους Βουλγάρων έπυρπόλησαν πολλά χωρία των μερών έκείνων, έξ ών θετικώτατα γνωρίζω τά έξής 14:
Σηπελα, Κιζικλή, Καραμανλήρ, Δουρά-Κιοί , Κουμανλήρ, Σερεμετλέρ, Πιδιντζάκ, Γάμπροβο, Μολλα, Μουσαρλάρ, Κούσουρληρ, Κυρά-Χαρλάρ, Γενί Μαχλέ, Χαραγλάρ.
Έσφαξαν δέ τη άγανακτήσει των και ούκ όλίγα γυναικόπαιδα...
Οί έν τοις όπλοις ευρισκόμενοι ’Οθωμανοί διαρκώς φυλάττοντες τά έντεύθεν τού Χάσκιοί στενα μέχρι Τσεπίνας, ύττολογίζονται ёως 8.000 και έν ανάγκη δύνανται να ύπερβώσι τάς 20.000, δυνατόν και έτι πλείονες να συμποσωθώσι διά τής προσελεύσεως και άλλων έκ Δράμας, μεθ’ ής, ώς είπον, έλευθέρως συγκοινωνοϋσι».
Εις προύχων ‘Οθωμανός (γνωστός μοι έξ έμπορικών συναλλαγών), όνόματι X. Χασάν, έκ του χωρίου Μιχάλκοβο, κειμένου έπί τής Ροδόπης άνωθεν τής Κρίτζμας είς άπόστασιν 5 ώρών έκείθεν είς σημείον άποτελούν την έμπροσθοφυλακήν Ρώσσων και έπαναστατών, πλήν καταθέσαντος τά όπλα είς τους Ρώσσους κατά τάς πρώτας ήμέρας τής ένταύθα έλεύσεώς των, ό αύτός έλθών ένταύθα πρός με πρό μιας έβδομάδος μοί διηγήθη
ότι άπαντες οί έκει κάτοικοι και μετανάσται, μηδέ των γυναικών και παιδίων έξαιρουμένων, άπόφασιν έχουσι να ύπερασπίσωσιν έαυτους μέχρις έσχάτων κατά τε των Βουλγάρων και Ρώσσων, και ότι περιμένουσι και Έλληνας όπως συμπολεμήσωσι.
 Ένεκα δέ τής θέσεως, έν η εύρίσκοντο, μέχρι τούδε δέν διετηρήθησαν παρ’ αύτοις οί τελευταίοι έπί πολύ, και ότι σχετικώς όλιγώτερα έπαθον υπό των Βουλγάρων και Ρώσσων.
 Άλλ’ έάν δέν είναι δυνατόν, προσέθηκε, νά μείνη ή ‘Οθωμανική Διοίκησις έπ’αύτών, πάντες προτιμώσι την Έλληνικήν τής Ρωσσικής και Βουλγαρικής. Τόν ήρώτησα προσέτι έάν οί έπαναστάται έχωσι καλούς άρχηγούς, όπλα και πολεμοφόδια και μοί άπήντησεν ότι όπλα έχουσιν όλοι, πολεμοφόδια μέτρια, άλλ' όχι και καλούς άρχηγούς.
 ‘Επιτέλους τόν παρεκάλεσα να έπανέλθη πρός με, όπως μοί δώση έκτενεστέρας πληροφορίας και δι’ αναφοράς των, εί δυνατόν, πρός τά ένταύθα προξενεία να διατυπώσωσιν οί έπαναστάται τάς Θελήσεις των.
Μοί ύπεσχέθη ότι θά το πράξη έάν τώ είναι εύκολον. »
 Ή έν Ροδόπη έπανάστασις ώς έκ τής φύσεως και σχηματισμού των όρέων δύναται πράγματι να διατηρηθή έπί πολύ.
Κηρυττομένου δέ τού πολέμου θέλει άποβή ίσχυρότατον σημειον άπειλής των συγκοινωνιών τού ρωσσικού στρατού μετά των έκείθεν τού Αίμου μερών, δυναμένων των έπαναστατων έντός ώρών τινων να καταλάβωσι την άνωθεν τού Τυρνόβου-Σείμέν κοιλάδα τής Θράκης και τόν σιδηρόδρομον Φιλιππουπόλεως και Ύαμπόλεως, όστις έχει έκει το σημειον τής ένώσεως.
Σημειωτέον δέ ότι ό από Τυρνόβου-Σείμέν έως Iχτημηνίου ρωσσικός στρατός δέν υπερβαίνει τάς 4.000.
»Πρό 15 περίπου ήμερών εύρίσκονται ένταύθα οί τής Όθωμ. Κυβερνήσεως άπεσταλμένοι με την άποστολήν Υνα οί κύριοι οδτοι κατόπιν συνεννοήσεων μετά τού ένταύθα στρατιωτικού Διοικητού στρατηγού Σταλάπιν πέμψωσιν είς τά διάφορα μέρη τους ύπ’αύτους τρεις ‘Οθωμανούςάξιωματικούς, όπως τούς προτρέψωσιν είς ύποταγήν’ άλλ' είς τάς προτροπάς των οί έπαναστάται άντέταξον απόλυτον άρνησιν προβαλλόμενοι ώς παράδειγμα άδυνάτου μετά των Βουλγάρων συμβιώσεως τά έν Φιλιππουπόλει και άλλαχούσυμβαίνοντα.
Χθές οί άντιπρόσωποι τής ‘Οθωμανικής Κυβερνήσεως άνεκάλεσαν τους είς τά μέρη Τσεπίνας και άλλαχού άπεσταλμένους των και έτοιμάζονται ν’ άναχωρήσωσι πεισθέντες και αύτοί έξ όσων ίδίοις όμμασι ειδον ότι ή είρηνική άποστολή των ούδέν έξέι το άποτέλεσμα, οί Ρώσσοι δέν φροντίζουσι να έπιβάλωσι τάξιν τινα έν ταις κατεχομέναις ύπ' αύτων χώραις...».

Στο ίδιο έγγραφο ό Ματάλας παρατηρεί ότι
«... κύριον μέλημα των Ρωσσικών άρχών είναι ή έντελής έξόντωσις και άπέλασις των ‘Οθωμανών και Ελλήνων έντεύθεν, όπως οί Βούλγαροι μείνωσι άνενόχλητοι κύριοι των μερών τούτων και πρός τούτο μεταχειρίζονται πάντα τά μέσα...»5.

 Ό Ε. Κωφός στο βιβλίο του «Ή Έπανάστασις τής Μακεδονίας κατά το 1878» παραθέτει έπίσης διάφορα έγγραφα που διασώθηκαν στά άρχεια του Υπουργείου Εξωτερικών γιά την έπανάσταση των Πομάκων και την άνάμειξη της ξένης διπλωματίας, ιδίως τής άγγλικής, στο θέμα αυτό6.

Το πανσλαβιστικό κομιτάτο έπίσης δρούσε στή Δράμα, Ξάνθη και Καβάλα.
Είδοποιούσε γιά ό,τι συνέβαινε στην περιοχή τις ρωσικές άρχές που έδρευαν στο Δεδέαγατς ('Αλεξανδρούπολη).
“Εστελνε την άλληλογραφία με καλόγερο τούρωσικού μετοχιού. Είδικός άποσταλμένος έφερνε στο κομιτάτο όδηγίες γιά δράση.

Στις 10 Ιουνίου 1878 έφτασαν από την Κωνσταντινούπολη στην Ξάνθη ό Πολωνός στρατηγός S. Rochetin με τόν υπάλληλο τής άγγλικής Πρεσβείας στην ΚΠολη Cullen και δύο Άγγλους άξιωματικούς, δύο Πολωνούς και ένα Ούγγρο.
Οι άξιωματικοί φορούσαν τουρκικές στρατιωτικές στολές.
 Ό στρατηγός Rochetin είπε έμπιστευτικά στον Έλληνα πράκτορα Γ. Παρθενόπουλο ότι «...ό σκοπός τήςμεταβάσεώς των είς Ξάνθην, Ροδόπην και Γκιουμουλτζίναν (Κομοτηνή) είναι πολιτικός και φιλανθρωπικός- πολιτικός μέν όπως βοηθήσωσι την έν Ροδόπη έπανάστασιν διά χρημάτων, όπλων, πολεμοφοδίων, τροφών και διά στρατολογιών προσφύγων Πομάκων,  φιλανθρωπικός δέ ίνα περιθάλψωσι τάς καταφυγούσας είς τά μέρη ταύτα οίκογενείας αύτών, αλλά μεθ’ όλας τάς έμπιστευτικάς ταύτας έξηγήσεις (σημείωνε ό ύποπρόξενος στην Καβάλα Παπαδόπουλος) ούδόλως ήθέλησαν να έξηγήσωσι τόν σκοπόν τής διατηρήσεως τής έν Ροδόπη έπαναστάσεως και τής ύποστηρίξεως αυτής υπό τής Αγγλικής Κυβερνήσεως, έν καιρώ δέ μάλιστα καθ’ ον το Συνέδριον έν Βερολίνω θέτει τάς βάσεις τής μελλούσης διαρκούς είρήνης και τής βελτιώσεως τής τύχης των έν τή Ευρωπαί κή Тоυρκία Χριστιανών...».

Σε άλλο έγγραφό του ό Άρ. Παπαδόπουλος πληροφορούσε ότι πήγαιναν στή Ροδόπη Άγγλοι, Πολωνοί και Ούγγροι γιά να ύποστηρίξουν και έξοπλίσουν τους Πομάκους. από το άγγλικό πολεμικό σκάφος «Αντιλόπη» άπόβιβάστηκε στο Πόρτο-Λάγο ό Άγγλος πρόξενος φόσετ, με τρόφιμα γιά τους πρόσφυγες Πομάκους που βρίσκονταν στην Ξάνθη και Γκιουμουλτζίνα.
Ό Άγγλος διπλωμάτης Cullen φρόντιζε να έπιστρατευθουν άντρες γιά να ένισχύσουν την έπανάσταση τής Ροδόπης, την όποία υποστήριζαν ot τοπικές τουρκικές άρχές και το όθωμανικό κομιτάτο.

 Στις 14 Ιουνίου έφτασε με άγγλικό πολεμικό σκάφος στο Πόρτο-Λάγο μεικτή ευρωπαί κή άποστολή, που άπαρτιζόταν από δύο Άγγλους, δύο Γάλλους, δύο Γερμανούς, δύο Ρώσους, δύο Αύστριακούς, δύο Ιταλούς και δύό Τούρκους.
Είχε καταρτιστεί από το συνέδριο τού Βερολίνου γιά να ρθει σέ έπαφή με τους έπαναστατημένους Πομάκους.

Στο σχετικό προξενικό έγγραφο άναφέρεται: «... έζήτησαν παρ’ αύτων τόν λόγον δι’ ον ήναγκάσθησαν άλλοι μέν ν’ άναχωρήσουν έκ τής πατρίδας των και όλλοι να λάβωσι τά όπλα κατά των Ρώσσων και Βουλγάρων και άπαρτίσωσι την έν Ροδόπη έπανάστασιν...
(οι Πομάκοι) άπήντησαν όμοφώνως ότι ήναγκάσθησαν να δρωσι τά όπλα κατά των Ρώσσων και Βουλγάρων ένεκεν των απείρων φρικαλέων ώμοτήτων τάς όποίας διέπραξαν και διαπράττουσι κατ’ αύτων αμα ουτοι κατέλαβον την πατρίδα των, ότι άδυνατούσι έν οίαδήποτε περιπτώσει να συζήσωσι πλέον μετά των Βουλγάρων έν τή πατρίδι των και ότι θέλουσι διατηρήσει την έπανάστασιν μέχρις έσχάτων, όπως καταδείξωσι τή Ευρώπη ότι άνάγκη ή πατρίς αύτών, τής όποίας οί κάτοικοι ’Οθωμανοί κέκτηνται την πλειοψηφίαν άπέναντι των Βουλγάρων, να μή συμπεριληφθή έν τή Νοτίω Βουλγαρία (Ρωμυλία)...
 
Στις 2 Αύγούστου ό Ν. Γεννάδης γράφει ότι έφτασαν στην Άδριανούπολη τά μέλη τής Διεθνούς Επιτροπής, που έξέτασε το θέμα των Πομάκων.
Διαπίστωσε δτι 150.000 περίπου άντρες και γυναικόπαιδα ζούσαν σε άθλιες συνθήκες ατά δάση άπόκρημνων βουνών και ότι«... 30.000 περίπου είσιν οί έπί τής Ροδόπης ένδιαιτώμενοι ένοπλοι υπό την άρχηγίαν ένός Άγγλου, Σαίν Κλαίρ καλουμένου, εις ου το έπιτελείον εύρίσκόντα! και έτεροι Ευρωπαίοι, πρό πάντων Άγγλοι, και ότι, καθ’ ο είπον τη διεθνεί έπιτροπη, έξετασθέντες ύπ’ αύτής, δέν σκοπεύουν έπ’ ούδενί λόγω νό καταθέσωσι το όπλα...».

 Ό πρόξενος προσθέτει ότι, όπως εξακριβώθηκε, οί Πομάκοι επαιρναν τροφές και πολεμοφόδια από το Εξωτερικό, ίδίως από την Αγγλία, και ότι
 «... το έπαναστατικά αύτο στίφη είσί καλώς διωργανωμένα, ότι κατέχουσι πολλάς και λίαν όχυρός θέσεις και ότι έπομένως δυσχερώς λίαν καταβληθήσεται ή άνταρσία...».

 Τελειώνοντας την έκθεσή του ό Γεννάδης παρατηρεί:
 «το τής Ροδόπης ζήτημα δέν είναι τόσον άσήμαντον και άπλούν όσον οί Ρώσσοι προσεπόθησαν και προσπαθούν πάντοτε νό παραστήσωσι...».

Εξάλλου ό ύποπρόξενος στην Καβάλα άναφέρει ότι έξαιτίας τής μεροληπτικής έξέτασης των Πομάκων στην Γκιουμουλτζίνα από τόν άντιπρόσωπο τής ’Αγγλίας Φόσετ, ό Ρώσος άντιπρόσωπος άποφάσισε «ούχί μόνον νό μή την άναγνωρίση, αλλά και νό άναχωρήση διό Πόρτο-Λόγο είς ΚΠολιν όφήσας τόν ακόλουθόν του...».
Οί Εργασίες τής Επιτροπής συνεχίστηκαν στά χωριά Κιρτζαλή και Άχέρ-Τσελεμπή.
 Οί Αγγλοι εξακολουθούσαν να τροφοδοτούν τους Πομάκους.

Στις 26 Ιουλίου έφτασε στη Δράμα ό στρατηγός Rochetin που είχαν στείλει οί Αγγλοι να όργανώσει τους Πομάκους τής Ροδόπης.
Ζήτησε από το όθωμανικό κομιτάτο και τις τοπικές άρχές ενισχύσεις και ξαναγύρισε στο άρχηγειο του.
Η κατάσταση περιπλεκόταν στή Θράκη.
Συμμορίες άναστάτωναν τους κατοίκους.
Οι Πομάκοι ίδρυσαν άνεξάρτητη και αύτόνομη δημοκρατία από 21 χωριά, που διατηρήθηκε ώς την ένωση τής Ά. Ρωμυλίας με τή Βουλγαρία.
_____________________________________________________________

 1. Θουκυδίδης, Ιστορία, 11, 36. Βλ. Επίσης Κ. Γ. Κουρτίδης, Ιστορία τής Θράκης από των άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 46 μ.Χ., Αθήναι 1932, σ. 44.
 2. Δ. Κ. Βογασλής, Φυλετικές και Εθνικές Μειονότητες στην Έλλάδα και τή Βουλγαρία, А.Ѳ.Л.Г.Ѳ., άνάτυπο άρ. 35, 'Αθήναι 1954, σ. 27 κ,Εξ. Βλ. Επίσης Ν. Ροδόοινος, ’Ολίγαπερί τής Μητροπόλεως Λιτίτσης, Ѳ., τόμ. 12, Αθήναι 1939, σ. 99• Π. Φωτεας, Οι Πομάκοι τής Δ. Θράκης, Κομοτηνή 1978, σ. 4 κ.Εξ.• τού Γδιου, στην Εφημερίδα «Μεσημβρινή» 13-15 ΜαΤου 1982• Πολ. Παπαχριοτοδούλου, Οί Πομάκοι, А.Ѳ.Л.Г.Ѳ., άνάτυπο άρ. 8, ’Αθήναι 1947, σ. 7 κ.Εξ.• του ίδιου, Οί Πομάκοι ύπόόουλος λαός των Βουλγάρων έπί Ροδόπης, А.Ѳ.Л.Г.Ѳ., τόμ. 23, Αθήναι 1958, σ. 5 κ.Εξ.• Ν. Ξηροτύρης, Αχριάνες και Πομάκοι: Θράκες ή Σλάβοι, Π.ΒΧΛ.Β.Χ., Θεσσαλονίκη 1976, σ. 334 κ,Εξ.
3. Κ. Μ. Άττοστολίδης, Ή διά των αιώνων έθνική φυσιογνωμία τής Θράκης, Α.Θ.Λ.Γ.Θ., τόμ. 9, Αθήναι 1941 - 2, σ. 90 κ.Εξ. Βλ. Επίσης του Τδιου, Βούλγαροι ή Έλληνες ήσαν οί Καρυώται;, Θ., τόμ. ΙΓ', Αθήναι 1940, σ. 172.
4. Α. Πουλιανός, Ή Προέλευση των Ελλήνων, ’Αθήναι 1968, 3η εκδ., σ. 181. Βλ. Επίσης τούΤδιου, Περί τής καταγωγής των Θρακών, ‘Ελληνικός Λόγος I (1973), σ. 256 κ.Εξ.
5. Α.Υ.Ε., Φ.Α.Α.Κ., 90/14.3.78, 53/15.4.78 και 27/11.5.78.
6. Ε. Κωφός, Ή Έπανάστασις τής Μακεδονίας κατά το 1878, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 266 και 289. 

Πηγή

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση