Η Πόλις Εάλω - 560 χρόνια από την πτώση της Βασιλεύουσας

Χειμώνας 1452: Ο Μωάμεθ Β', νεαρός σουλτάνος στο κράτος των Οθωμανών, που είχαν πλέον μεταφέρει την πρωτεύουσά τους στην Αδριανούπολη, αποφασίζει να γυρίσει και την τελευταία σελίδα στη σύγκρουση με τους ελληνόφωνους Ρωμαίους χριστιανούς που συνέχιζαν να έχουν υπό τον έλεγχό τους τη μεγαλύτερη πόλη της Ανατολής, την Κωνσταντινούπολη. Στο περιβάλλον του υπάρχουν ο μετριοπαθής βεζίρης (πρωθυπουργός) Χαλίλ, που εκφράζει τη συντηρητική τάση, και οι στρατηγοί του, ο εξισλαμισμένος Ρωμιός Ζαγανός και ο Τουραχάν. 

* 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1452: Σε μια προσπάθεια να κινητοποιηθούν οι Δυτικοί για να βοηθήσουν την απειλούμενη Κωνσταντινούπολη, λαμβάνει χώρο το «ενωτικό συλλείτουργο» με τον καρδινάλιο Ισίδωρο, απεσταλμένο του Πάπα. Οι ανθενωτικοί εξεγείρονται και ο Λουκάς Νοταράς θα πει μια φράση που θα μείνει στην Ιστορία: «Κρειττότερον εστίν ειδέναι εν τη μέση τη πόλει φακίολον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν Λατινικήν», που σε ακριβή μετάφραση των εννοιών σημαίνει «Καλύτερα μουσουλμανικό σαρίκι παρά καθολική τιάρα στην Κωνσταντινούπολη».
* ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1453: Ο Μωάμεθ ανακοινώνει την απόφασή του για επιχείρηση κατάληψης της Κωνσταντινούπολης σε συγκέντρωση όλων των Οθωμανών αξιωματούχων στην Αδριανούπολη.
* 29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1453: Στην Κωνσταντινούπολη καταφθάνει με 700 πολεμιστές ο Γενοβέζος πολέμαρχος Ιουστινιάνης (Τζιοβάνι Τζιουστινιάνι Λόγκο). Τον ίδιο μήνα, ο Ούγγρος μηχανικός Ουρβανός κατασκευάζει για τον Μωάμεθ το πρώτο κανόνι. Ενα τεράστιο πυροβόλο όπλο, με διάμετρο ένα μέτρο, που δεχόταν βλήματα 400 κιλών.
* ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1453: Ο Νταγί Καραντζά μπέης, που ηγείται των οθωμανικών δυνάμεων στην Ευρώπη, επιτίθεται στις τελευταίες βυζαντινές κτήσεις στην Ανατολική Θράκη. Η Σηλυβρία και η Πέρινθος, που αντιστέκονται, καταστρέφονται και λεηλατούνται, ενώ η Αγχίαλος και η Μεσημβρία παραδίδονται.

* 24 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1453: Η Βενετία αποφασίζει να βοηθήσει την απειλούμενη Κωνσταντινούπολη αποστέλλοντας επιστολές προς τον Πάπα Νικόλαο και τους χριστιανούς βασιλείς της Δύσης για άμεση αποστολή βοήθειας. Ομως δύο ημέρες μετά, οι 700 Βενετοί στρατιώτες που βρίσκονται στην Πόλη δραπετεύουν με επτά πλοία, φοβούμενοι την πολιορκία.
* ΜΑΡΤΙΟΣ 1453: Ο Μωάμεθ αποκλείει τα Στενά, συγκεντρώνοντας στόλο στην Καλλίπολη. Ο στόλος αποτελείται από έξι τριήρεις, δέκα διήρεις, πενήντα γαλέρες με κουπιά κ.λπ. Επικεφαλής του στόλου τίθεται ο εξισλαμισμένος Βούλγαρος Σουλεϊμάν Μπαλτόγλου. Ο Μωάμεθ συγκεντρώνει στρατό περίπου 100.000 ανδρών, που αποτελείται από 20.000 επίλεκτους γενίτσαρους, δηλαδή εξισλαμισμένους χριστιανούς από το παιδομάζωμα, 60.000 τακτικό στρατό και 20.000 άτακτους πολεμιστές. Οι Δυτικοί δεν καταφέρνουν να συμφωνήσουν για τις λεπτομέρειες της αποστολής της βοήθειας.
* 23 ΜΑΡΤΙΟΥ 1453: Ο Μωάμεθ αναχωρεί από την Αδριανούπολη επικεφαλής του στρατού του. Η Κωνσταντινούπολη περικυκλώνεται από τη θάλασσα από το στόλο που έρχεται από την Καλλίπολη και από την ξηρά από την πλευρά της Θράκης. Απέναντι στα οθωμανικά στρατεύματα, οι Ελληνες θα παρατάξουν στρατό επτά χιλιάδων ανδρών, από τους οποίους οι δύο χιλιάδες είναι Λατίνοι.

* 30 ΜΑΡΤΙΟΥ 1453: Τρία πλοία αναχωρούν από τη Γένοβα με πολεμοφόδια και τρόφιμα για την Κωνσταντινούπολη, μισθωμένα από τον Πάπα Νικόλαο. Τα χριστιανικά κράτη δεν μπορούν ή δεν θέλουν να συντρέξουν τους Βυζαντινούς στον αγώνα. Οι Ελληνες θα δώσουν σχεδόν μόνοι τους την ύστατη μάχη.

* 2 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Αρχίζει η πολιορκία της Πόλης. Ο σουλτάνος στρατοπεδεύει έξω από την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Τα οθωμανικά στρατεύματα από τη Δύση έχουν επικεφαλής τον εξισλαμισμένο Ρωμιό Ζαγανό πασά, τα στρατεύματα της Ανατολής έχουν επικεφαλής τον εξισλαμισμένο Μαχμούτ πασά, που προέρχεται από την οικογένεια των Αγγέλων και ο οθωμανικός στόλος τον εξισλαμισμένο Βούλγαρο ναύαρχο Μπαλτόγλου. Οι Βυζαντινοί αποκλείουν το λιμάνι με μια βαριά σιδερένια αλυσίδα. Μέσα στον Κεράτιο βρίσκονται 10 ελληνικά και 5 βενετικά πλοία. Ο αυτοκράτορας και οι καλύτεροι από τους Ελληνες πολεμιστές αναλαμβάνουν την υπεράσπιση του Μεσοτειχίου και των Πυλών του Αγίου Ρωμανού και της Αγίας Κυριακής, που θα δεχτούν τον κύριο όγκο της οθωμανικής επίθεσης.
* 5 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Ολος ο οθωμανικός στρατός βρίσκεται μπροστά στα τείχη έχοντας περικυκλώσει τα 29 χιλιόμετρα της περιμέτρου της Πόλης. Ο σουλτάνος ζητεί την ειρηνική παράδοση, σύμφωνα με τους κανόνες του Ισλάμ. Υπόσχεται σεβασμό της ζωής, της τιμής και της περιουσίας των κατοίκων. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος απορρίπτει τις προτάσεις και δίνει τη μνημειώδη απάντηση: «Το δε την Πόλιν σοι δούναι, ουτ' εμόν εστί ούτε άλλου των κατοικούντων εν αυτή... Κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών...».

* 6 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Οι Οθωμανοί αρχίζουν το βομβαρδισμό της Πόλης από 14 σημεία.

* 7 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Ξεκινά η μάχη των λαγουμιών. Οι Οθωμανοί σκάβουν λαγούμια για να εισέλθουν απ' αυτά στην πόλη. Τους αντιμετωπίζει με ιδιαίτερη επιτυχία ο Σκοτσέζος Τζον Γκραντ. Ο Γκραντ, έμπειρος μηχανικός, είχε έρθει στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Ιουστινιάνη.

* 9-10 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Οι Οθωμανοί αποτυγχάνουν να διασπάσουν την αλυσίδα του Κεράτιου Κόλπου. Καταλαμβάνουν όμως τρία μικρά κάστρα που βρίσκονται έξω από τα τείχη: των Θεραπειών, του Στουδίου στην Προποντίδα και της Πριγκίπου στα Πριγκιπόννησα.

* 12 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Ο βομβαρδισμός των τειχών συνεχίζεται με αμείωτη ένταση. Τα κανόνια του Ουρβανού ρίχνουν 7 βολές το καθένα την ημέρα, προκαλώντας μεγάλες ζημιές. Το μεγαλύτερο απ' αυτά θα αυτοκαταστραφεί με έκρηξη, σκοτώνοντας τους χρήστες πυροβολητές. Ο Μωάμεθ δίνει εντολή για κατασκευή μεγαλύτερου κανονιού. Οι πολιορκημένοι καταφέρνουν να επιδιορθώσουν τα κατεστραμμένα τμήματα του τείχους. Ο οθωμανικός στόλος αποτυγχάνει για άλλη μία φορά, με μεγάλες απώλειες, να διαρρήξει την άμυνα των χριστιανικών πλοίων και να σπάσει την αλυσίδα.

* 18 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Επειτα από σφοδρή επίθεση με το νέο κανόνι του Ουρβανού, ο Μωάμεθ διατάζει επίθεση εναντίον των τειχών του Μεσοτειχίου, που τα υπερασπίζεται ο ίδιος ο Παλαιολόγος. Οι Οθωμανοί καταφέρνουν να εισχωρήσουν στα τείχη, όμως απωθούνται από Ελληνες και Λατίνους, αφήνοντας 200 νεκρούς πίσω τους. Και η δεύτερη επίθεση την επόμενη ημέρα καταλήγει άδοξα για τους επιτιθεμένους.

* 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Τέσσερα πλοία, τρία γενοβέζικα και ένα ελληνικό, με επικεφαλής τον Φλαντανελά, φορτωμένα με σιτάρι και όπλα, επιχειρούν να προσεγγίσουν την Κωνσταντινούπολη. Παρά την προσπάθεια του οθωμανικού στόλου και τον πολλαπλάσιο αριθμό πλοίων που διέθετε, τα χριστιανικά πλοία θα καταφέρουν να εισέλθουν στην Πόλη έχοντας προκαλέσει μεγάλες απώλειες στους αντιπάλους τους.
* 22 προς 23 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1453: Ο Μωάμεθ καταφέρνει με τις συμβουλές ενός Ιταλού μισθοφόρου να υπερκεράσει τον Κεράτιο Κόλπο και να μεταφέρει 70 πλοία σ' αυτόν διά ξηράς, με «υπερνεώλκηση». Ετσι, θέτοντας οι Οθωμανοί υπό τον έλεγχό τους τον Κεράτιο Κόλπο, αποκτούν ένα μεγάλο θαλάσσιο πλεονέκτημα.

* 7 ΜΑΪΟΥ 1453: Υστερα από ακατάπαυστο βομβαρδισμό των τειχών, οι γενίτσαροι εφορμούν στο Μεσοτείχιο με πολιορκητικές μηχανές, σκάλες και γάντζους. Η επίθεση αποκρούστηκε από τους πολιορκημένους.
* 18 ΜΑΪΟΥ 1453: Ενας τεράστιος οθωμανικός ξύλινος προμαχώνας ορθώνεται μπροστά στα τείχη, ξεπερνώντας τα σε ύψος. Ο στόχος του είναι να πλησιάσει τα τείχη και να κατεβάσει τον καταπέλτη, ώστε να εισχωρήσουν οι πολιορκητές μέσω των τειχών. Με καταδρομική βραδινή αποστολή οι πολιορκημένοι καταφέρνουν να τον πυρπολήσουν.

* 23 ΜΑΪΟΥ 1453: Με επικεφαλής τον μηχανικό Γκραντ, οι πολιορκημένοι καταφέρνουν να καταστρέψουν όλα τα λαγούμια που σκάβουν οι Οθωμανοί.

* 24 ΜΑΪΟΥ 1453: Λιτανεία στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης με την εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών, ενώ στο οθωμανικό στρατόπεδο ετοιμάζονται για τη μεγάλη επίθεση.

* 25 ΜΑΪΟΥ 1453: Απαισιοδοξία επικρατεί και στα δύο στρατόπεδα. Ο Μωάμεθ στέλνει στην Πόλη τον Ισμαήλ, γιο εξισλαμισμένου Ελληνα από τη Σινώπη, με προσφορές ειρήνης. Η αρνητική απάντηση εξοργίζει τον Μωάμεθ. Φέρεται να λέει: «Μια επιλογή μένει στους Ρωμιούς. Είτε να παραδοθούν είτε να ασπαστούν την αληθινή πίστη του Αλλάχ είτε να χαθούν από το σπαθί και το τσεκούρι».

* 26 ΜΑΪΟΥ 1453: Σε σύσκεψη του Μωάμεθ με τους συμβούλους του ακούγεται η λύση της υποχώρησης. Ο μετριοπαθής βεζίρης Χαλίλ ζητεί από τον σουλτάνο να συμβιβαστεί, προσφέροντας ευνοϊκούς όρους στους Βυζαντινούς, και να λύσει την πολιορκία. Την αντίθετη θέση υποστηρίζει ο στρατηγός του Ζαγανός, εξισλαμισμένος Ελληνας, επικαλούμενος τον Μέγα Αλέξανδρο: «Στα αρχαία χρόνια, ο βασιλιάς Αλέξανδρος, με στρατό πολύ μικρότερο του δικού μας, υπέταξε τη μισή οικουμένη. Εμείς θα φοβηθούμε τώρα;». Ετσι, αποφασίστηκε η συνέχιση της πολιορκίας.

* 27 ΜΑΪΟΥ 1453: Οργανώνεται η οθωμανική επίθεση. Ο Μωάμεθ, σε λόγο του προς το στρατό του, αναφέρεται στα οφέλη που θα έχουν τόσο όσοι σκοτωθούν όσο και αυτοί που θα ζήσουν. Αναφέρει ότι στην ανταπόδοση που προβλέπει το Κοράνι για όσους σκοτωθούν «όποιος σκοτώνεται στον πόλεμο πηγαίνει κατ' ευθείαν στον παράδεισο, για να τρώει και να πίνει εκεί μαζί με τον Μωάμεθ, να αναπαύεται σε καταπράσινους ανθισμένους τόπους μαζί με αγόρια, ωραίες γυναίκες και κορίτσια, να λούζεται μέσα σε υπέροχα λουτρά». Από την πλευρά του υπόσχεται διπλάσιο μισθό σε στρατιώτες και αξιωματικούς και επιπλέον τους επιτρέπει να λεηλατήσουν την πόλη: «Θα αφήσω την πόλη τρεις ημέρες να τη λεηλατήσετε».

* 28 ΜΑΪΟΥ 1453: Επειτα από λιτανεία των Βυζαντινών γύρω από τα τείχη, ο Παλαιολόγος εκφωνεί τον τελευταίο του λόγο στους «απογόνους Ελλήνων και Ρωμαίων»: «Ξέρετε καλά, αδέρφια, ότι για τέσσερις λόγους οφείλουμε όλοι να προτιμήσουμε το θάνατο παρά τη ζωή: πρώτον, για την πίστη και την ευσέβειά μας· δεύτερον, για την πατρίδα· τρίτον, για τον βασιλέα και τον Χριστό· και τέταρτον, για τους συγγενείς και φίλους...».

* 29 ΜΑΪΟΥ 1453: Αρχίζει η τελική επίθεση των Οθωμανών. Εφορμούν στα τείχη στέλνοντας πρώτα τους άτακτους Βασιβουζούκους (οι οποίοι θεωρούνται οι μόνοι αυθεντικοί Τούρκοι) μαζί με τους συμμάχους τους Σέρβους, Ούγγρους, Γερμανούς, Ιταλούς, ακόμα και Ελληνες. Μετά την απόκρουση αυτής της επίθεσης εφόρμησε η δεύτερη γραμμή των Οθωμανών, η οποία επίσης αποκρούστηκε. Τελικά, επιτέθηκαν τα επίλεκτα σώματα των γενίτσαρων, τα οποία επίσης αποκρούστηκαν, αλλά μια μικρή πύλη, που οι Βυζαντινοί την άνοιγαν για να εξαπολύουν αντεπιθέσεις, είχε μείνει ανοιχτή. Από τη μικρή αυτή πόρτα, την Κερκόπορτα, εισέβαλαν στρατιώτες του Μωάμεθ. Ο τραυματισμός του Ιουστινιάνη και η αποχώρηση των Γενοβέζων από τη μάχη ευνοούν τις οθωμανικές επιθέσεις. Στις δυόμισι το μεσημέρι η Πόλη έχει καταληφθεί από τους Οθωμανούς.

Η κυριαρχία του Ισλάμ

ΤΟΥ ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ*

Από την ομάδα των ελληνόφωνων νεοπροσήλυτων προερχόταν και ο στρατηγός Ζαγανός πασάς, ο οποίος θα προτρέψει τον Μωάμεθ να συνεχίσει την πολιορκία της Πόλης, σε αντίθεση με τις συμβουλές του πρωθυπουργού του

Η Αλωση της Κωσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453 έκλεισε οριστικά μια μεγάλη ιστορική περίοδο που ξεκίνησε με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και χαρακτηρίστηκε από το βαθμιαίο εξελληνισμό του ρωμαϊκού Ανατολικού Κράτους, ως απόρροια του περιορισμού σε ελληνόφωνα εδάφη, την κυριαρχία του ρωμαϊκού νομικού συστήματος και της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας. Η Αλωση της Πόλης και λίγο αργότερα η κατάλυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και η κατάληψη του Μυστρά επιβεβαίωσαν την οριστική κυριαρχία ενός άλλου πολιτισμικού μοντέλου, που είχε γεννηθεί αιώνες πριν στις ερήμους της Αραβίας: του Ισλάμ.

Παρ' ότι η ανάκληση εκείνων των ιστορικών γεγονότων γίνεται σήμερα με αντιιστορικές ταυτίσεις, όπου οι τότε Οθωμανοί και Βυζαντινοί ευθέως ανάγονται στους σύγχρονους Τούρκους και Ελληνες, όπως έχουν διαμορφωθεί στην εποχή του πολιτικού έθνους, εντούτοις οι πραγματικότητες εκείνη την εποχή σε επίπεδο ταυτοτήτων ήταν διαφορετικές. Οι Οθωμανοί αυτοορίζονταν αποκλειστικά ως μουσουλμάνοι. Η ταυτότητά τους ήταν αποκλειστικά θρησκευτική, χωρίς ίχνος εθνικής συνείδησης. Ο όρος «Τούρκος» για τους μουσουλμάνους ήταν απαξιωτικός. Από το 12ο αιώνα, όταν εμφανίζονται οι δερβίσηδες, «Τούρκος» σημαίνει κάτι το απεχθές, βάρβαρο. Ο Τζελαλεντίν Ρουμί, ο σημαντικός Πέρσης ποιητής και σούφι, αναφέρει: «Ο Θεός έπλασε τους Ρωμιούς και τους Τούρκους. Τους Ρωμιούς για να δημιουργούν και τους Τούρκους για να καταστρέφουν». Οι χριστιανοί ορίζουν τους μουσουλμάνους ως «Τούρκους» με τη θρησκευτική έννοια. Οπως «Ρωμιός» σήμαινε χριστιανός, το «Τούρκος» δεν είχε καμιά εθνική σημασία. Ο όρος εθνικοποιείται με την εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού, περί τα τέλη του 19ου αιώνα, και το τουρκικό κράτος θα στηθεί πάνω στην απαξιωτική αυτή έννοια. Και για να το κατανοήσουμε αυτό, θα πρέπει να γνωρίζουμε τον τρόπο που συγκροτήθηκαν οι πληθυσμιακές ομάδες κατά το Μεσαίωνα.

Οι «ολίγοι» Τουρκομάνοι

Η εμφάνιση των τουρκικών ομάδων στον ελληνικό χώρο από τον 11ο αιώνα μ.Χ. εγκαινίασε μια μακρά περίοδο συνάντησης, επικοινωνίας και ώσμωσης. Είτε ως Σελτζούκοι είτε ως Οθωμανοί, θα διαμορφώσουν τελικά τη φυσιογνωμία ολόκληρης της περιοχής μας. Το ερώτημα που αντιμετώπιζαν οι επιστήμονες ήταν το πώς ένας πληθυσμός εισβολέων που δεν ξεπέρασε τα 400.000 άτομα κατάφερε να κυριαρχήσει σ' έναν ελληνόφωνο κόσμο 8 εκατομμυρίων. Πώς οι «ολίγοι» Τουρκομάνοι κατάφεραν να μεταστρέψουν ένα μεγάλο πληθυσμό ελληνοφώνων, χριστιανών, μαζί με τους οποίους στη συνέχεια θα αποτελέσουν τους Οθωμανούς πολίτες της νέας αυτοκρατορίας τους.

Την ίδια εποχή που τα τουρκικά φύλα κάνουν την είσοδό τους στο μικρασιατικό χώρο, το Βυζάντιο από πολυεθνική, ελληνόφωνη αυτοκρατορία μετατρέπεται σε πόλη-κράτος, όπου αναπτύσσονται σημαντικές κοινωνικές και ιδεολογικές διεργασίες. Διαμορφώνεται μια πρώιμη αστική τάξη, η οποία θα γονιμοποιήσει και θα εξελίξει έως τα όριά της την ιδεολογική κληρονομιά των τριών αιώνων νέου Ελληνισμού, που είχε συσσωρευτεί από την εποχή της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Η νέα αυτή ιθύνουσα οικονομική τάξη θα εκφραστεί με τους Παλαιολόγους και θα ξεπεράσει την υπερεθνική, ελληνόφωνη και χριστιανική ρωμιοσύνη. Θα διαμορφώσει μια εθνική ταυτότητα όπου δεν προέχει η θρησκευτική καθαρότητα, αλλά η εθνική επιβίωση. Σε αυτή την κοινωνικοπολιτική βάση θα εμφανιστούν οι Ενωτικοί, που στο όνομα της ελπίδας για δυτική βοήθεια θα δεχτούν να υποταχθεί η Ανατολική Εκκλησία στον αντίπαλό της, τη Δυτική Εκκλησία.

Εξισλαμισμένοι χριστιανοί

Μεγάλο μέρος της κοινωνικής βάσης των Οθωμανών προερχόταν από εξισλαμισμένους χριστιανούς, Ελληνες, Αρμένιους, Σλάβους κ.ά. Χαρακτηριστικό είναι το στιγμιότυπο που μας μεταφέρει ο Σφρατζής λίγο πριν από την τελική επίθεση προς την Κωνσταντινούπολη: Ο Μωάμεθ καλεί τα στρατεύματά του να επιτεθούν στην Πόλη και απευθύνει προς αυτά τον τελικό λόγο. Τους στρατιώτες του τους αποκαλεί «νεήλυδες», δηλαδή «προσφάτως ελθόντες» νεοπροσήλυτους στο Ισλάμ. Ισως αυτή η προσαγόρευση να παριστά με τον καλύτερο τρόπο τις κοσμογονικές αλλαγές που συνέβησαν στην καρδιά τού τότε ελληνικού κόσμου, τη Μικρά Ασία, κατά τη διαδικασία εμπέδωσης της ισλαμικής κυριαρχίας, που κράτησε τέσσερις ολόκληρους αιώνες. Από την ομάδα των ελληνόφωνων νεοπροσήλυτων προερχόταν και ο στρατηγός Ζαγανός πασάς, ο οποίος θα προτρέψει τον Μωάμεθ να συνεχίσει την πολιορκία της Πόλης, σε αντίθεση με τις συμβουλές του πρωθυπουργού του. Την ίδια εποχή, στο περιορισμένο γεωγραφικά βυζαντινό κράτος θα υπάρξει μια παράδοξη ανάδυση εθνικής συνείδησης, αιώνες πριν από την έλευση της νεοτερικότητας.

* Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας-μαθηματικός

Από enet

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση