Η Ευρώπη τα βάζει με την κυριαρχία του δολαρίου

Του Martin Sandbu

Χρειάστηκε ο ήχος από τους έλικες του ελικοπτέρου Marine One για να αναζωογονηθεί η αποφασιστικότητα της Ευρώπης να μην είναι πια υποτακτική προς το αμερικανικό δολάριο.

Όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ αποχώρησε νωρίς από τη σύνοδο των G7 στο Σαρλβουά του Καναδά, τον Ιούλιο του 2018, και αποσύρθηκε αιφνιδιαστικά από το κοινό ανακοινωθέν, πρώτα άφησε τους Ευρωπαίους ηγέτες «άφωνους, μετά αποφασισμένους να συνεργαστούν», σύμφωνα με τον Martin Selmayr, γενικό γραμματέα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής υπό τον Jean-Claude Juncker και άνθρωπο που από καιρό θεωρείται ο αξιωματούχος με την μεγαλύτερη επιρροή στις Βρυξέλλες.

«Η επιβίβαση του Τραμπ στο ελικόπτερο στο Σαρλβουά πυροδότησε την ιδέα της Ευρωπαϊκής κυριαρχίας», δήλωσε ο κ. Selmayr. «Η προώθηση του διεθνούς ρόλου του ευρώ ήταν μια απάντηση σε εκείνη την πολιτική στιγμή».

Λίγους μήνες αργότερα, ο κ. Juncker δεσμεύτηκε να κάνει το ευρώ «να παίξει τον πλήρη ρόλο του στη διεθνή σκηνή». Η εισερχόμενη Κομισιόν φαίνεται πρόθυμη να πάρει τη σκυτάλη: η Ursula von der Leyen, η νέα πρόεδρος, έχει συμπεριλάβει τον στόχο της ενίσχυσης του ευρώ στις επιστολές προς την ομάδα της.


Από την αρχή του έτους, η Κομισιόν εργάζεται σιωπηρά για την προώθηση της χρήσης του ευρώ στις διασυνοριακές τιμολογήσεις, ιδιαίτερα για τα ενεργειακά προϊόντα. Έχει δημιουργηθεί οίκος εκκαθάρισης για να παρακαμφθούν οι απειλές των ΗΠΑ να εξαιρεθούν από το σύστημα του αμερικανικού δολαρίου οι εταιρείες που έχουν εμπόριο με το Ιράν. Και η ΕΚΤ έχει «στρατολογηθεί» για να επικοινωνήσει τις οικονομικές συνέπειες της μεγαλύτερης χρήσης του ευρώ διεθνώς.

Καθώς η Ευρώπη κοιτάζει με επιφύλαξη τον αυξανόμενο ανταγωνισμό που αντιμετωπίζουν ο βασικές βιομηχανίες της από την Κίνα και την ολοένα και πιο απρόβλεπτη ηγεσία των ΗΠΑ, ο ρόλος του ευρώ έχει γίνει ένα από τα κεντρικά σημεία μιας πρωτοφανούς επανεξέτασης που βρίσκεται σε εξέλιξη στην περιοχή ως προς το πώς θα πρέπει να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της, που περιλαμβάνουν τη βιομηχανική πολιτική και το εμπόριο.

Για τους Ευρωπαίους ηγέτες, ένα ευρώ με πιο εξέχοντα ρόλο είναι το κλειδί για να διασφαλιστεί η χρηματοοικονομική και νομισματική αυτονομία της περιοχής και η προστασία της από τις προσπάθειες των ΗΠΑ να κάνουν το δολάριο όπλο μέσω των οικονομικών κυρώσεων.

Ο Josep Borrell, ο ύπατος αντιπρόσωπος εξωτερικών υποθέσεων, θεωρεί πως το εγχείρημα της ενίσχυσης του status του ευρώ θα πρέπει να αντιμετωπιστεί όπως η αμυντική πολιτική: «Θα πρέπει να ενισχύσουμε τον διεθνή ρόλο του ευρώ, και επιπλέον, τη στρατιωτική μας ικανότητα να δράσουμε… η ΕΕ πρέπει να μάθει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα της ισχύος», είπε πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Το σύνδρομο νομισματικής κατωτερότητας της Ευρώπης είναι παλιό. Πριν από μισόν αιώνα ο Valéry Giscard d’Estaing, τότε υπουργός Οικονομικών της Γαλλίας, οδύρονταν για το «εξωφρενικό προνόμιο» της Ουάσινγκτον – την υπεροχή του δολαρίου που έφερνε την Ευρώπη σε εμπορικά μειονεκτική θέση και βοηθούσε ώστε να δοθεί στους Ευρωπαίους κίνητρο στον μακρύ δρόμο προς τη νομισματική ένωση.

Η ίδια πικρία επανεμφανίστηκε με το νομισματικό χάος που εξαπέλυσε ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Richard Nixon, όταν ακύρωσε μονομερώς το σύστημα σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας Bretton Woods, αποσυνδέοντας το δολάριο από τον χρυσό το 1971.

Πρώτα η Ευρώπη

Το Σαρλβουά, σύμφωνα με τον κ. Selmayr, ήταν μια «δεύτερη στιγμή Νίξον» για την Ευρώπη.

Το σνομπάρισμα στη σύνοδο των G7 ήρθε μετά από άλλες αμερικανικές ανακοινώσεις που έκαναν την Ευρώπη να δυσανασχετεί για την κυριαρχία του δολαρίου. Η απόφαση του κ. Τραμπ να αποσυρθεί από την πυρηνική συμφωνία του Ιράν τον Μάιο του 2018 έδειξε ότι οι Ευρωπαϊκές εταιρείες παραμένουν εξαρτημένες από τις εκφρασμένες σε δολάρια χρηματαγορές. Υπό τις κυρώσεις που έχει ξανα-επιβάλει η κυβέρνηση Τραμπ, οι Ευρωπαίοι που έχουν εμπορικές συναλλαγές με την Τεχεράνη θα μπορούσαν να έρθουν αντιμέτωπες με αμερικανικές ποινές.

Η απειλή έχει ουσιαστικά σταματήσει της ευρωπαϊκές εταιρίες από το να εμπορεύονται με το Ιράν και έχει υπονομεύσει τα οικονομικά κίνητρα που βρίσκονται στην «καρδιά» της πυρηνικής συμφωνίας.

Τον Αύγουστο του 2018, ο υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας Heiko Maas ζήτησε να υπάρξουν «κανάλια πληρωμής που είναι ανεξάρτητα από τις ΗΠΑ (και) ένα ανεξάρτητο σύστημα Swift.». Το Swift, μια υπηρεσία μηνυμάτων που χρησιμοποιείται για τη διεύθυνση των διασυνοριακών πληρωμών, έχει έδρα στο Βέλγιο όμως έχει παρουσία στις ΗΠΑ και είναι ενσωματωμένο στο χρηματοοικονομικό τους σύστημα.

Ως απάντηση, η Γερμανία, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο δημιούργησαν έναν οίκο εκκαθάρισης για τις συναλλαγές με το Ιράν, γνωστό ως Instex.

Θα μπορούσαν οι προσπάθειες αυτές να είναι πιο επιτυχημένες από τις προηγούμενες απόπειρες της Ευρώπης να απελευθερωθεί από την κυριαρχία του δολαρίου ΗΠΑ; Ο χρόνος είναι ευνοϊκός. Το δολάριο αντιμετωπίζει προβλήματα λόγω των απρόβλεπτων πολιτικών του κ. Τραμπ, ενώ και άλλες χώρες επίσης αναζητούν εναλλακτικές έναντι του αμερικανικού χρηματοοικονομικού συστήματος.

Η νομισματική ηγεμονία μπορεί να αλλάξει, προειδοποιεί ο καθηγητής οικονομικών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, στο Μπέρκλεϊ, Barry Eichengreen, και «μπορεί κανείς να φανταστεί αυτή την αλλαγή να συμβαίνει πολύ γρήγορα αν κάτι πάει στραβά».

Το ευρώ είναι το δεύτερο πιο χρησιμοποιούμενο νόμισμα του κόσμου. Αντιπροσωπεύει περίπου το ένα πέμπτο των παγκόσμιων αποθεμάτων ξένου συναλλάγματος και παρόμοιο μερίδιο στα διεθνή holdings ομολόγων, δανείων και καταθέσεων –το δολάριο αντιπροσωπεύει πάνω από το ήμισυ.

Ένας από τους ελάχιστους τομείς όπου το ευρώ πλησιάζει το δολάριο είναι στις παγκόσμιες πληρωμές και τις τιμολογήσεις, όπου και τα δυο νομίσματα αντιπροωσπεύουν περίπου το 40% έκαστο, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΚΤ.

Ωστόσο, το εμπόριο μεταξύ των δύο οικονομικών υπερδυνάμεων γίνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος του σε δολάρια. Σύμφωνα με μελέτη του ΔΝΤ, περίπου τρία τέταρτα των πωλήσεων της ευρωζώνης προς τις ΗΠΑ και πάνω από το 90% των εισαγωγών της από εκεί, τιμολογούνται σε δολάρια.

Το λανσάρισμα του ευρώ το 1999 δημιούργησε προσδοκίες πως το Ευρωπαϊκό νόμισμα σύντομα θα απολάμβανε ίσης θέσης με το δολάριο. Όμως μετά από μια αρχική περίοδο ανάπτυξης, ο ρόλος του στην παγκόσμια οικονομία έχει παραμείνει στάσιμος ή έχει συρρικνωθεί, σε σημείο που το ευρώ πλέον είναι λιγότερο εξέχον νόμισμα απ’ ότι ήταν όταν δημιουργήθηκε.

«Από κάποιες απόψεις, το ευρώ δεν παίζει μεγαλύτερο ρόλο απ΄ ότι έπαιζαν το γερμανικό μάρκο και το γαλλικό φράγκο τα οποία αντικατέστησε», αναφέρει νέα μελέτη των οικονομολόγων Ethan Ilzetzki, Carmen Reinhart και Kenneth Rogoff.

Υποστηρίζουν πως «ένας βασικός λόγος είναι η σπανιότητα υψηλής ποιότητας εμπορεύσιμων στοιχείων σε ευρώ, και η γενική έλλειψη ρευστότητας σε σύγκριση με τις αγορές χρέους σε δολάριο». Λόγω των πιστωτικών υποβαθμίσεων κατά την προηγούμενη κρίση και του γεγονότος ότι η αγορά ιδιωτικών τίτλων παραμένει κατακερματισμένη, το ευρώ διαθέτει ελάχιστα από τα αξιόπιστα περιουσιακά στοιχεία που οι παγκόσμιοι επενδυτές χρησιμοποιούν ως αποθέματα: συνήθως τα εξαιρετικά ασφαλή ομόλογα με αξιολόγηση ΑΑΑ που εκδίδουν πιστωτικά φερέγγυες κυβερνήσεις ή εταιρείες.

Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα συμφωνεί, σύμφωνα με τον Benoît Cœuré, μέλος του εκτελεστικού της συμβουλίου. «Στην ανάλυσή μας, (η πιο σημαντική κίνηση) θα ήταν μια εμβάθυνση των ευρωπαϊκών κεφαλαιαγορών και η εισαγωγή ενός ασφαλούς περιουσιακού στοιχείου. Αυτό θα ήταν κάτι που θα μπορούσε να αλλάξει το παιχνίδι».

Μάλιστα, κανένα νόμισμα δεν έγινε κυρίαρχο χωρίς την ύπαρξη αγορών με ρευστότητα σε ένα asset αναφοράς, σύμφωνα με τον κ. Eichengreen. «Αν (η Ευρώπη) καταφέρει να ενισχύσει σημαντικά τον διεθνή ρόλο του ευρώ χωρίς αυτό το βήμα, θα είναι πρωτοφανές.»

Η έλλειψη assets σε ευρώ έγινε εντονότερη λόγω της κρίσης κρατικού χρέους στην ευρωζώνη του 2010-2012, όταν οι επενδυτές φοβήθηκαν το ενδεχόμενο διάλυσης του ευρώ. «Είναι καλή ιδέα να προωθηθεί το ευρώ στις διεθνείς αγορές», σύμφωνα με την επικεφαλής οικονομολόγο του ΔΝΤ, Gita Gopinath. «Αλλά η απαραίτητη προϋπόθεση γι’ αυτό είναι να βελτιωθεί η αρχιτεκτονική της ευρωζώνης για να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα – μια κεντρική δημοσιονομική ικανότητα, μια ένωση κεφαλαιαγορών, μια τραπεζική ένωση.»

Η ενίσχυση της αρχιτεκτονικής της ευρωζώνης είναι μόνο η αρχή. Η «φυσική πρόσβαση» των επενδυτών εκτός ευρωζώνης στο νόμισμα θα πρέπει επίσης να στηριχθεί ενεργά, σύμφωνα με την Elina Ribakova, οικονομολόγο του Institute for International Finance. Μεταξύ άλλων, η ΕΚΤ πρέπει να είναι πιο πρόθυμη να «παράσχει γραμμές swap (ευρώ προς άλλες κεντρικές τράπεζες) εκτός της ευρωζώνης», όπως έχει κάνει η Fed με τα δολάρια.

Σημειώνει πως οι ευρωπαϊκές τράπεζες εξαρτώνταν σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη δολαριακή χρηματοδότηση κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, την οποία η Fed παρείχε διότι οι ΗΠΑ ήταν στο επίκεντρό της. «Τι θα γίνονταν αν ένα σοκ προέρχονταν από εκτός ΗΠΑ και ήταν άσχετο με την περιοχή ευθύνης της Fed;», διερωτάται. «Με πιο βαθιές και περισσότερο υποστηριζόμενες αγορές ευρώ, θα είχες τράπεζες με περισσότερη χρηματοδότηση σε ευρώ.»

Οι οικονομολόγοι έτειναν να μετρούν τον παγκόσμιο ρόλο ενός νομίσματος εξετάζοντας τη χρήση του στα διεθνή αποθέματα των κεντρικών τραπεζών και των μεγάλων ιδιωτών επενδυτών. Όμως προσφάτως έχουν αρχίσει να δίνουν μεγαλύτερη σημασία σε ένα διαφορετικό βαρόμετρο: το νόμισμα που επιλέγεται για την εμπορική τιμολόγηση και τις συναλλαγές.

«Η προέλευση της νομισματικής κυριαρχίας είναι οι συναλλαγές», σύμφωνα με την κα. Gopinath, η οποία πιστεύει πως η μεγάλη χρήση του αμερικανικού δολαρίου στο εμπόριο υπήρξε ένας σημαντικός παράγοντας για το «εξωφρενικό προνόμιο» του. «Για πολλές αναδυόμενες αγορές, πάνω από το 80% των εισαγωγών τους τιμολογείται σε δολάρια ΗΠΑ. Για να προστατευθούν έναντι των συναλλαγματικών κινήσεων, είναι φυσικό πως θα επιλέξουν να αποταμιεύσουν σε δολάρια, που με τη σειρά του οδηγεί σε κυριαρχία του δολαρίου στις αγορές assets.»

Υποστηρίζει πως μια κυρίαρχη θέση στην τιμολόγηση και τις πληρωμές φέρνει μακροοικονομικά πλεονεκτήματα. «Ο υπόλοιπος κόσμος είναι πολύ πιο ευαίσθητος στην αμερικανική νομισματική πολιτική απ’ ότι το ανάποδο. Ο πληθωρισμός των ΗΠΑ είναι αρκετά προστατευμένος από τις δικές τους νομισματικές κινήσεις», σημειώνει.

Αυτό είναι το πλαίσιο της προσπάθειας της Κομισιόν να αυξήσει το μερίδιο του ευρώ στο εμπόριο με τον έξω κόσμο, και ιδιαίτερα στην ενέργεια.

Η κα. von der Leyen έχει δώσει εντολή στην επίτροπο ενέργειας Kadri Simson «να εξετάσει τρόπους για να αυξηθεί σημαντικά η χρήση του ευρώ στις αγορές ενέργειας». Η πρωτοβουλία φαίνεται πως ήδη αποφέρει καρπούς. Μετά από μια συνάντηση μεταξύ Ρώσων και Ευρωπαίων αξιωματούχων τον Ιούνιο, τα ρωσικά ΜΜΕ μετέδωσαν πως θα δημιουργηθεί κοινή ομάδα εργασίας για την αλλαγή της τιμολόγησης ενέργειας ώστε να μην γίνεται σε δολάρια. Τον Οκτώβριο η Rosneft, η μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής πετρελαίου της Ρωσίας, ανακοίνωσε πως άλλαξε σε ευρώ από δολάρια για όλα τα συμβόλαια εξαγωγών της.

Η κα. Ribakova υποστηρίζει πως οι ευρωπαϊκές αρχές μπορούν να επηρεάσουν κάπως το ποιο νόμισμα χρησιμοποιείται για την τιμολόγηση «ακριβών πραγμάτων», όπως οι αγορές ενέργειας, όπου υπάρχει περιορισμένος αριθμός συναλλαγών.

«Για ιστορικούς λόγους κατά το παρελθόν ο περισσότεροι προμηθευτές ενέργειας ήταν συνδεδεμένοι με το δολάριο και οι ΗΠΑ ήταν ο μεγαλύτερος καταναλωτής», αναφέρει. «(Τώρα όμως) οι Ευρωπαίοι είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές και ορισμένοι από τους μεγαλύτερους προμηθευτές δεν συνδέονται πλέον με το δολάριο.» Συστήνει τη δημιουργία νέων ενεργειακών τιμών αναφοράς για να ενθαρρυνθούν οι χρηματαγορές να δημιουργήσουν εργαλεία αντιστάθμισης κινδύνου σε ευρώ.

Ενώ τα σχέδια για την προώθηση του ευρώ στην τιμολόγηση ενέργειας έχουν σημειώσει κάποια πρόοδο, η απόπειρα να δημιουργηθεί μια εναλλακτική σε ευρώ για το Swift έχει απογοητεύσει –ακόμα και αν έξι νέες ευρωπαϊκές χώρες εντάχθηκαν στο Instex την περασμένη εβδομάδα. Το Instex «δεν έχει δουλέψει καθόλου», κατά την κα. Ribakova, επειδή οι εταιρείες που το χρησιμοποιούν εξακολουθούν να κινδυνεύουν να αποκοπούν από το βασισμένο στο δολάριο χρηματοοικονομικό σύστημα. «Νομίζω το κόστος του να χάσουν την αμερικανική αγορά είναι υπερβολικά σημαντικό για τις τράπεζες –ακόμα και για τις εταιρείες εκτός χρηματοοικονομικού τομέα- για να συμμετέχουν».

Ωστόσο, ο κ. Selmayr επιμένει «το σημαντικότερο είναι πως (ο ρόλος του ευρώ) βρίσκεται στην ατζέντα και δεν έχει εξαφανιστεί. Οι συνεχιζόμενες ενέργειες του κ. Τραμπ βοηθούν ώστε να προωθηθεί ο διεθνής ρόλος του ευρώ. Δεν κάνουν (σ.σ. οι ενέργειες αυτές) τις ΗΠΑ να μοιάζουν με πολύ αξιόπιστο εταίρο.»

Η κα. Gopinath του ΔΝΤ πιστεύει πως θα είναι δύσκολο για το ευρώ να απομακρυνθεί από το δολάριο λόγω των «πολύ ισχυρών επιπτώσεων δικτύου» που συντηρούν το αμερικανικό νόμισμα. «Όταν μεγάλα τμήματα του κόσμου εμπορεύονται μεταξύ τους και αποταμιεύουν και δανείζονται σε δολάρια και διακρατούν αποθέματα σε δολάρια – όλα αυτά τα κανάλια αλληλοενισχύονται και ενισχύουν την ηγετική θέση του δολαρίου.»

Ο κ. Eichengreen του Μπέρκλεϊ είναι επιφυλακτικά αισιόδοξος πως θα μπουν τα θεμέλια για ένα πιο εξέχον ευρώ. «Η άποψή μου πάντα ήταν πως θα συμβεί, αλλά πρέπει να είμαστε υπομονετικοί», δηλώνει. «Θα χρειαστεί πού καιρό για να υπάρξει η ομοφωνία».
Ψηφιακή αποδιοργάνωση: τα ψηφιακά νομίσματα θα μπορούσαν να υπονομεύσουν το δολάριο

Η ηγεμονία του δολαρίου βρίσκεται υπό πίεση και από τις ταχείες αλλαγές στην τεχνολογία πληρωμών και το λανσάρισμα ψηφιακών εναλλακτικών έναντι του ρευστού.

Όταν η Facebook ανακοίνωσε τον Μάιο πως θέλει να εισέλθει στον κλάδο των πληρωμών με ένα ψηφιακό νόμισμα που ονομάζεται Libra, οι υπουργοί Οικονομικών και οι κεντρικοί τραπεζίτες επέμειναν αμέσως πως δεν μπορεί να επιτραπεί στην εταιρεία να παρακάμψει τους κανόνες ή να υπονομεύσει τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα.

Για τις κυβερνήσεις, ο απώτατος φόβος είναι πως το Libra θα μπορούσε να εκτοπίσει τα εθνικά νομίσματα και να καταστήσει ανίκανη τη νομισματική πολιτική. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί πολύ ταχύτερα απ’ ότι οι ιστορικές αλλαγές στη χρήση νομίσματος, όπως προειδοποιεί ο Benoît Cœuré.

«Τείνουμε να βλέπουμε τη νομισματική επιλογή ως μια ιστορική διαδικασία που συνδέεται με αργές αλλαγές στο εμπόριο», σημειώνει. «Τα ψηφιακά νομίσματα μπορεί να κάνουν την αλλαγή να συμβεί πολύ γρηγορότερα.».

Τα ψηφιακά νομίσματα μπορούν να επιταχύνουν μια απομάκρυνση από το δολάριο, σύμφωνα με την Elina Ribakova. «Όσο περισσότερο μπαίνεις σε εναλλακτικές πλατφόρμες, τόσο λιγότερο εξαρτάσαι από τις ΗΠΑ.» Για παράδειγμα, το WeChat, η κινεζική εφαρμογή πληρωμών, «εξαρτάται πολύ λιγότερο από το αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Αυτό είναι κάτι που προσπαθούν να κάνουν και οι ρωσικές αρχές.»

Το Πεκίνο φέρεται να βρίσκεται κοντά στο λανσάρισμα επίσημου ψηφιακού νομίσματος, με την άμεση εμπλοκή της κεντρικής τράπεζας της Κίνας.

Θα μπορούσε να υπάρξει ευκαιρία για αύξηση της χρήσης του ευρώ μέσω της δημιουργίας μιας ευρωπαϊκής εναλλακτικής έναντι των πρωτοβουλιών αυτών; Η κα. Ribakova δηλώνει πως η έμφαση θα πρέπει να δίνεται στην καλή ρύθμιση των πληρωμών.

«Δεν νομίζω πως είναι απαραίτητο να προωθηθούν ψηφιακά νομίσματα σε ευρώ», σημειώνει. «Είναι σημαντικό να υπάρχουν διαφανή και καλά ρυθμισμένα συστήματα και ελπίζουμε πως το νόμισμα θα τα ακολουθήσει. Αυτό θα μείωνε την εξάρτηση από τα συστήματα που έχουν έδρα στις ΗΠΑ.»

Ο ιδιωτικός τομέας στην Ευρώπη, όμως, αρχίζει να ζητά περισσότερα. Ο σύνδεσμος των ιδιωτικών εμπορικών τραπεζών στη Γερμανία έχει ζητήσει τη δημιουργία ενός ψηφιακού ευρώ. Ένα από τα δηλωμένα κίνητρά τους ήταν να αποφευχθεί η εξάρτηση από τις κινεζικές ή αμερικανικές υπηρεσίες.

Financial Times
Euro2day


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου