Ζώντας στην εποχή μετά την αλήθεια: Η διασπορά της μετα-αλήθειας από τους δημοσιογράφους

Της Σοφίας Μανδηλαρά

Το αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης επέλεξε ως λέξη της χρονιάς για το 2016 τον όρο «post-truth» που στα ελληνικά αποδίδεται ως «μετα-αλήθεια». Η λέξη χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια συνθήκη στην οποία «τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη επιρροή στον σχηματισμό της κοινής γνώμης από ότι η επίκληση στο συναίσθημα ή στις προσωπικές πεποιθήσεις».

Σύμφωνα με τον Guardian η χρήση του όρου αυξήθηκε το 2016 κατά 2.000% συγκριτικά προς το 2015 και σχετίστηκε κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, με το δημοψήφισμα για την παραμονή της Μεγάλης Βρετανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. Ο πρόεδρος του λεξικού της Οξφόρδης, Casper Grathwohl έκανε μάλιστα την εκτίμηση ότι, δεδομένου πως η χρήση του όρου δεν έχει έκτοτε μειωθεί, δε θα ήταν έκπληξη αν η «μετα-αλήθεια» αναδειχθεί σε «καθοριστική λέξη της εποχής μας».

Στην Ελλάδα είχαμε ενδείξεις για το μέλλον μετά την αντικειμενική αφήγηση των γεγονότων από το 2008. Η αλλοίωση του βίντεο της εν ψυχρώ δολοφονίας του έφηβου Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, όταν τηλεοπτικός σταθμός προσέθεσε ήχους που υπονοούσαν συμπλοκή για να κουμπώσει την εικόνα στην πεποίθηση του συντηρητικού του κοινού, δίνει τον τόνο: η μετα-αλήθεια δεν αφορά παρακμιακές, συνωμοσιολογικές ιστοσελίδες αλλά συνολικά τον δημόσιο διάλογο και υπηρετεί κάποια συγκεκριμένη ατζέντα. Ανεξαρτήτως της ερμηνείας των γεγονότων που ακολούθησαν εκείνο τον Δεκέμβρη, δεν είναι τυχαίο ότι η τόσο απροκάλυπτη προσπάθεια παραπλάνησης του κοινού εκδηλώθηκε σε μια από τις πιο κομβικές πρόσφατες στιγμές για την ελληνική κοινωνία.

Ωστόσο, ο όρος μετα-αλήθεια έρχεται να προσθέσει μια ακόμα μεταβλητή στην εξίσωση: την απάθεια. Η προπαγάνδα, ακόμα και οι ψευδείς ειδήσεις, δεν είναι καινούργιες πρακτικές. Όμως το 2016 αναφερόμαστε σε μια νέα κουλτούρα στην οποία συμμετέχουν εξίσου πολιτευόμενοι, δημοσιογράφοι και πολίτες, την «post-truth» ή, κατά τη γνώμη μου ακριβέστερα, «post-factual» εποχή, όταν η αδιαμφισβήτητη επιβεβαίωση ή διάψευση ενός γεγονότος με στοιχεία δεν έχει σημασία. Αν η πραγματικότητα συγκρούεται με την διαμορφωμένη πεποίθηση ή το συναίσθημα, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα.

Πρόσφατα, ο Independent δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο «Πώς η άνοδος του Ντόναλντ Τραμπ επανενεργοποίησε τους νεοναζί της Ελλάδας». Το άρθρο επί της ουσίας παρουσιάζει τις απόψεις ενός μόνο βουλευτή της Χρυσής Αυγής, άρα κατά πάσα πιθανότητα τη γραμμή του κόμματος του, συνοδευμένες από πληροφορίες που με κανένα τρόπο δεν αποδεικνύουν τον τίτλο ή τη θέση του. Ωστόσο, λίγες μέρες πριν είχε δημοσιευτεί ανάλυση με τίτλο «Η πολιτική και οργανωτική κατάσταση της Χρυσής Αυγής σήμερα» από το JailGoldenDawn, που παρακολουθεί τη δράση της Χρυσής Αυγής με επαγγελματική συνέπεια, και που με αριθμούς αποδεικνύει τη συρρίκνωση των δυνάμεων του νεοναζιστικού μορφώματος. Τα στοιχεία δεν εμπόδισαν τη δημοσιογράφο να γράψει το άρθρο, το μέσο να το δημοσιεύσει, η υπενθύμιση της διάψευσης του δεν εμπόδισε το κοινό να το αναπαράγει εκτεταμένα με οπαδικά σχόλια και τα ελληνικά μέσα να κάνουν θέμα ένα μη θέμα, χαρίζοντας πολύτιμη δημοσιότητα στο μίσος και διασπείροντας φόβο.

Μεταξύ των αιτιών του φαινομένου, για το οποίο η συζήτηση έχει μόλις ανοίξει διεθνώς, χαρτογραφούνται η ανάγκη για 24ωρη ροή ειδήσεων που οδηγεί τους δημοσιογράφους σε πλημμελή διασταύρωση, ο εθισμός του κοινού σε άρθρα clickbait (άρθρα που γράφονται μόνο για να προκαλέσουν τον αναγνώστη να πατήσει περισσότερα κλικ στο διαδίκτυο για διαφημιστικούς λόγους) που ευνοούν ακραίες απόψεις και ψεύτικους τίτλους, η αυξανόμενη επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η έλλειψη ισορροπίας στην παρουσίαση των ειδήσεων, η χρήση εργαλείων μάρκετινγκ για την προσέγγιση ειδικών (εμπορικών) κοινών, αντί για την χρονοβόρα δημοσιογραφία ως δημοκρατικό μοχλό ελέγχου της εξουσίας. Κάποιοι πιο ευφάνταστοι αναλυτές προσθέτουν ότι η νομιμοποίηση των ιδιωτικών δυτικών μέσων ενημέρωσης ναρκοθετείται από κρατικά μέσα ελεγχόμενα από τις κυβερνήσεις άλλων κρατών, δίνοντας διαστάσεις σταυροφορίας στην εγγενή αποτυχία αντικειμενικής ενημέρωσης. Στην εποχή της μετα-αλήθειας αυτή η αφήγηση μπορεί να σταθεί.

Όμως αν το αποτέλεσμα είναι η διασπορά της μετα-αλήθειας από τους δημοσιογράφους και η απάθεια ή ακόμα και επικρότηση της από το κοινό, αυτοί οι παράγοντες λειτουργούν μόνο ως καταλύτες. Πολύ συχνά, πηγή της πληροφορίας είναι οι συνήθεις ύποπτοι, οι πολιτικοί.

Πόσα δισεκατομμύρια δημοσίους υπαλλήλους έχει το δημόσιο (Ελλάδα), οι μετανάστες ευθύνονται για την απώλεια εισοδήματος και θέσεων εργασίας (Brexit), η κλιματική αλλαγή είναι κατασκεύασμα των Κινέζων (ΗΠΑ) και τα εμβόλια προκαλούν την αύξηση των κρουσμάτων αυτισμού (διεθνώς). Ζητήματα που παρά την επίσημη, αξιόπιστη και οριστική απάντησή τους διακινούνται προς άγραν εντυπώσεων από πολιτικούς (και «τεχνοκράτες») που εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα. Τα δύο τελευταία θέματα μάλιστα έχουν διατυπωθεί με αυτό τον τρόπο από τον εκλεγμένο πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ που σύμφωνα με έρευνα της Washington Post και του ABC θεωρήθηκε από το κοινό 8 μονάδες περισσότερο ειλικρινής από την Χίλαρυ Κλίντον.

Είναι η μετα-αλήθεια ένας ευφημισμός για το χάος; Όχι, είναι ένα εργαλείο για το χάος και απαιτεί κριτικά αντανακλαστικά απέναντι στην πληροφορία, ειδικά αν αυτή ταιριάζει με την προσωπική μας πεποίθηση. Μια επιβεβαίωση ή μια διάψευση, από όπου κι αν προέρχεται, αξίζει τόσο, όσο τα δεδομένα που την συμπληρώνουν. Και ακουμπάει στον πολίτη, πιο πιεστικά από ποτέ, η ευθύνη της διασταύρωσης του συνθήματος, αφού πλέον λειτουργεί και ο ίδιος ως πομπός διάδοσης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: «έχω έναν φίλο που ο ξάδερφος του δουλεύει στο νομισματοκοπείο και μου είπε ότι το βράδυ τυπώνουν δραχμές» ή, ακόμα πιο πρόσφατα και θλιβερά, «η Κούνεβα τα κονόμησε από την επίθεση με το οξύ». Η αλήθεια και το ψέμα βρίσκονται στην ίδια αφθονία στις πηγές πληροφόρησης, το στοίχημα στην εποχή της μετα-αλήθειας είναι η επανενεργοποίηση του πολίτη ώστε να σπάσει την απάθεια. Η απάντηση στην μετα-αλήθεια μπορεί να είναι μόνο περισσότερη πραγματικότητα.

* Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του ΑΠΕ-ΜΠΕ Πρακτορείο.
MIgnatiou


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση