Ο ανταγωνισμός της Ρωσίας με τη «Δύση» και η άσκηση εξωτερικής πολιτικής στην περιοχή των Βαλκανίων

Γράφει η Χριστίνα Παπαποστόλου 

Eρευνητική Ομάδα S.A.F.I.A. – Toμέας Ρωσίας

Από το Timelink.gr

Την παρούσα στιγμή τα Βαλκάνια αποτελούν πεδίο ανταγωνισμού των σχέσεων μεταξύ της Ρωσίας και «Δύσης» (ΝΑΤΟ – Ε.Ε.), για μια σειρά γεωπολιτικών θεμάτων της ευρύτερης περιοχής. Η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας φαίνεται να αναπτύσσεται σύμφωνα με τη θεώρηση που έχει ο Putin για τη θέση της χώρας του στο αναδυόμενο πολυπολικό περιβάλλον. Αυτή η ιδεολογία συμπληρώνεται με την προσωπική του φιλοδοξία να εκπληρώσει το πεπρωμένο της χώρας του, δηλαδή να ξαναγίνει η Ρωσία μια “μεγάλη παγκόσμια δύναμη” (“great power”).[1] Η πολιτική Putin δείχνει να επιθυμεί να δημιουργήσει την αντίληψη μιας μεγάλης νέας Ρωσίας πάνω στη μνήμη του μεγαλείου του παρελθόντος, χωρίς όμως να ακολουθείται η πολιτική αυτή από ουσία, μεταφραζόμενο σε οικονομικές επενδύσεις καθώς και σε πραγματική αφοσίωση, προς τις φιλικά -προς σε αυτή- προσκείμενες χώρες, που θα συμμετέχουν σε αυτό το εγχείρημα.

Ρωσική εξωτερική πολιτική στα Βαλκάνια – σχέσεις με ΝΑΤΟ

Η ρωσικές μνήμες παραμένουν ακόμα δυνατές από το πρόσφατο παρελθόν με τον κατακερματισμό της Γιουγκοσλαβίας και την επέμβαση της Δύσης όπου – κατά τους Ρώσους –  ήταν ταπεινωτική λύση ως προς την επιρροή της Ρωσίας στην περιοχή. Από την άλλη πλευρά, οι κυβερνήσεις των δυτικών κρατών έχουν αναλάβει έναν διπλό στόχο να εκπληρώσουν στην περιοχή των Βαλκανίων: από τη μία να σταθεροποιήσουν την περιοχή (η οποία μαστίζεται τα τελευταία 20 χρόνια από εθνικιστικές εξάρσεις και ασταθείς πολιτικές δομές) και από την άλλη να περιορίσουν στο ελάχιστο τη ρωσική επιρροή στην περιοχή.[2]

Ένα σημαντικό θέμα που έχει να αντιμετωπισει σήμερα η Ρωσία είναι η αυξανόμενη ανάπτυξη βαλλιστικών συστημάτων άμυνας από χώρες που βρίσκονται κοντά στα σύνορα με τη Ρωσία στο πλαίσιο του νέου ρόλου του ΝΑΤΟ μετά την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Το ΝΑΤΟ, από έναν αμυντικό οργανισμό που ήταν κάποτε, έχει εξελιχθεί σήμερα σε έναν οργανισμό ο οποίος έχει αναπτύξει αντι-ρωσική πολιτική και στον οποίο πλέον συμμετέχουν και πρώην χώρες της Βαλτικής – χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία). Παράλληλα,  έχει ξεκινήσει μια συστηματική προσπάθεια ανάπτυξης αντιπυραυλικής ασπίδας στη «γειτονιά» της Ρωσικής Ομοσπονδίας, αφήνοντας στο παρελθόν την «ουδέτερη ζώνη» (“buffer zone”), μια συμφωνία που φαίνεται να είχε υπάρξει μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας προκειμένου η δεύτερη να συμφωνήσει στην ενοποίηση της Γερμανίας το 1990.[3] Σύμφωνα με τον Lukyanov (2016:32-33) μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το ΝΑΤΟ υιοθέτησε μια πιο επιθετική πολιτική απέναντι στη Ρωσία, η οποία αποτυπώθηκε με την ανάπτυξη του ΝΑΤΟ σε χώρες στις οποίες είχε παραδοσιακά επιρροή η Ρωσία. Η προσέγγιση του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία προκειμένου η χώρα να γίνει μέλος της Βορειο-Ατλαντικής Ένωσης, αποτέλεσε «κόκκινη γραμμή» για τη Ρωσία, αφού θα εκλαμβάνονταν ως άμεση απειλή για τα συμφέροντα της Ρωσίας του Putin, αφού θα εκμηδενίζονταν το “buffer zone” στη συγκεκριμένη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας (η οποία θεωρείται και μεγάλης γεωστρατηγικής σημασίας). Αυτός ο ανταγωνισμός μεταξύ Βορειοατλανικής Συμμαχίας και Ρωσίας μεταφέρεται στην περιοχή των Βαλκανίων.

Περισσότερη ρωσική «ήπια ισχύς» στα Βαλκάνια;

Στην περιοχή των δυτικών Βαλκανίων, οι κάποτε ενωμένες χώρες Μαυροβούνιο-Σερβία σήμερα βρίσκονται κάτω από μεγάλη πίεση για ένταξη στη σφαίρα επιρροής τόσο της Δύσης όσο και της Ρωσίας, με το Μαυροβούνιο κοιτάζοντας προς τη  «Δύση» να λαμβάνει πρόταση για συμμετοχή στη Βορειοατλαντική Συμμαχία. Μετά τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στην περιοχή (την απόπειρα πραξικοπήματος στο Μαυροβούνιο και με τη «σκιά» του να πέφτει πάνω στη Ρωσία), [4] φαίνεται οτι σύντομα η Σερβία θα φτάσει σε σημείο καμπής, όπου θα πρέπει να επιλέξει να συμμαχίσει με το ΝΑΤΟ του οποίου είναι μέλος ή με τη Ρωσία, με την οποία διατηρεί ισχυρούς δεσμούς μέσα από μια ιστορική παραδοση που συνδέει τις δύο χώρες. Η Σερβία βρίσκεται στο επίκεντρο γεωπολιτικών ζυμώσεων στην περιοχή των Βαλκανίων και σύντομα πρόκειται να βρεθεί στο σημείο όπου θα πρέπει να επιλέξει πλευρά, αν και παρά τις δυτικές πιέσεις, οι δεσμοί με τη Ρωσία παραμένουν αυτή τη στιγμή ισχυροί (ειδικά μετά το σχέδιο στρατιωτικών ασκήσεων “Slavic Brotherhood 2016”[5] που πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του 2016 πάνω σε σερβικό έδαφος, οι δύο χώρες έχουν εξαγγείλει δράσεις συνεργασίας στον τομέα της οικονομίας, του εμπορίου, καθώς και σε τεχνικό και επιστημονικό επίπεδο).[6]  Διανύοντας μια περίοδο ραγδαίας επιδείνωσης των σχέσεων μεταξύ Κρεμλίνου και Βορειοατλαντικής Συμμαχίας και με το ΝΑΤΟ να ενδυναμώνει την παρουσία του στην ευρύτερη περιοχή,  η Ρωσία και η Σερβία ενισχύουν την ρωσο-σερβική φιλία προχωρώντας σε μια σειρά από κοινές δράσεις, με σκοπό προώθηση της συνεργασίας μεταξύ τους. Επιπρόσθετα, μείζον ζήτημα το οποίο έχει άμεση επίπτωση στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας στα Βαλκάνια, είναι το θέμα της ανεξαρτησίας του Κοσόβου (το οποίο δεν αναγνωρίζει μέχρι σήμερα το Κρεμλίνο).

Παράλληλα η Ρωσία αυτή την περίοδο βρίσκει έναν σημαντικό σύμμαχο στο πρόσωπο του νεοκλεγέντα Προέδρου της Βουλγαρίας Rumen Radev. Η εκλογή του σοσιαλιστή Radev και η παραίτηση του μέχρι πρότινος πρωθυπουργού Boyko Borissov (προερχόμενου από το κεντροδεξιό κόμμα GERB) έρχεται να σηματοδοτήσει την απαρχή μιας νέας εποχής για τη βελτίωση και ενδυνάμωση των ρωσο-βουλγαρικών σχέσεων, μετά από μια περίοδο ύφεσης που τις χαρακτήρισαν τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηριστικά το 2013 η Βουλγαρία είχε ακυρώσει τα σχέδια για την κατασκευή του πυρηνικού σταθμού NPP στο Μπέλενε τον οποιο θα κατασκεύαζε η ρωσική Rosatom. Λίγο αργότερα, υπό την πίεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η Βουλγαρία θα «πάγωνε» επίσης και το έργο του αγωγού φυσικού αερίου South Stream με τη τη ρωσική Gazprom.  [7] Η εκλογή του νέου Προέδρου της Βουλγαρίας σηματοδοτεί μια νέα δυνατότητα για περαιτέρω ανάπτυξη των ρωσο-βουλγαρικών σχέσεων η οποία βασίζεται στις μακροχρόνιες ιστορία φιλίας, καθώς και πολιτιστικής και πνευματικής παράδοσης των δύο χωρών.

Το πολιτικό τσουνάμι που προκάλεσε η εκλογή Radev, ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στις ρωσο-βουλγαρικές σχέσεις. Δημιουργείται όμως  το ερώτημα πώς θα καταφέρει να ισορροπήσει η νέα διοίκηση τη μέχρι τώρα προσήλωση της χώρας στη «Δύση» (όπως αυτή εκφράζεται τα τελευταία χρόνια με τη συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ), με τις καινούργιες δυνατότητες που διαφαίνονται στις σχέσεις της στη Ρωσία.

Η Ρωσία ως ρυθμιστικός παράγοντας στα Βαλκάνια

Ο Putin επιθυμεί όμως να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στο διεθνές σύστημα όπως ό ίδιος έχει εκφράσει, «Η Ρωσία θα μπορεί να επιβιώσει και να αναπτυχθεί μέσα από τα υπάρχοντα σύνορα μόνο αν παραμείνει μια ισχυρή δύναμη» (Putin, 2003).[8] Αυτό δε σημαίνει οτι έχει τα περιθώρια να απωλέσει χώρες με τις οποίες είναι παραδοσιακά σύμμαχοι (π.χ. Σερβία) ή χώρες CIS από την επιρροή της, ούτε φυσικά να απωλέσει μέρος των κυριαρχικών της δικαιωμάτων. Ο ίδιος στέλνει μηνύματα με πολλαπλούς αποδέκτες, προκειμένου να επικοινωνήσει την πολιτική της αυτή. Όπως ο ίδιος ο Putin δήλωσε στο ετήσιο διάγγελμά του στο Κρεμλίνο στις αρχές Δεκεμβρίου 2016, «σε αντίθεση με άλλους εξωτερικούς “συναδέλφους” η Ρωσία δεν αναζητάει και δεν επιδιώκει τη σύγκρουση με κανέναν – εμείς ψάχνουμε φίλους. Αλλά δεν θα επιτρέψουμε να βλάψουν άλλοι τα συμφέροντά μας».[9]

Η προσπάθεια της Ρωσίας να βρει τη θέση της στο αναδυόμενο πολυπολικό σύστημα μέσα από την ιδιαίτερα εξωστρεφή εξωτερική πολιτική που ασκεί ο Putin, τοποθετεί τη χώρα στο κέντρο πολλών περιφερειακών συρράξεων είτε με τη μορφή «σκληρής ισχύος» («hard power») όπως η επέμβασή της στη Γεωργία, τη Συρία και την Ουκρανία, είτε με τη μορφή «ήπιας ισχύος» («soft power») με την προσπάθειά της να θέσει στη σφαίρα της επιρροής της π.χ. τα Βαλκάνια, τις χώρες CIS της Βαλτικής (προστασία ορθόδοξων πληθυσμών, σύσφιξη των κοινών δεσμών που δένουν τους Σλάβους κ.α.).

Σημαντικός παράγοντας άσκησης της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στα Βαλκάνια αποτελεί η ενέργεια, αφού η ρωσικών συμφερόντων εταιρίες Gazprom Neft, Lukoil Neftochim και Zarubezhneft ελέγχουν μεγάλο μέρος της στα Βαλκάνια (ειδικά στη Βουλγαρία και τη Σερβία) και παραμένει σχεδόν μονοπωλιακός πάροχος ενέργειας στις περισσότερες βαλκανικές περιοχές πλην της Ελλάδας, της Ρουμανίας και της Κροατίας.[10]

Ειναι γενικά παραδεκτό ότι η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας αναπτύσσεται σύμφωνα με τη θεώρηση που έχει ο Putin για τον κόσμο και το όραμα που ο ίδιος έχει για τη θέση της Ρωσίας στο αναδυόμενο πολυπολικό περιβάλλον. Ειδικά τα δυτικά Βαλκάνια έχουν μεγάλη συμβολική σημασία για τη Ρωσία, αφου οι Ρώσοι νιώθουν ότι για να αποτελέσουν μια «μεγάλη δύναμη» (“a great power”) στο διεθνές σύστημα στο μέλλον, θα πρέπει να έχουν σημαντική παρουσία στα Βαλκάνια.[11] Η Ρωσία θα επιδιώξει στο άμεσο μέλλον να αποτελέσει ρυθμιστικό παράγοντα στην περιοχή των Βαλκανίων, στην προσπάθειά της να ανακτήσει τη δική της επιρροή στην περιοχή και ταυτόχρονα να αποτρέψει την «προέλαση» της Δύσης (ΕΕ-ΝΑΤΟ) σε αυτή. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν κοινές προκλήσεις μεταξύ Ρωσίας και Δύσης για συνασπισμό των χωρών απέναντι σε κοινούς κινδύνους (π.χ. τρομοκρατία), ο ανταγωνισμός για άσκηση επιρροής των δύο πόλων (Ρωσίας – «Δύσης») όπως διαμορφώνεται, αναμένεται να παραμείνει σε υψηλά επίπεδα στην περιοχή των Βαλκανίων, αφού πολλές χώρες συνεχίζουν να μαστίζονται από ασταθείς πολιτικές δομές, άκρατο εθνικισμό και διεκδικήσεις μεταξύ των κρατών.

Βιβλιογραφία:

[1]                      Russian Ministry of Foreign Affairs, ‘‘Kontseptsiya vneshnei politiki Rossiiskoi Federatsii,’’ 2000, in Mangoff J., Russian Foreign Policy: The Return of Great Power Politics, 2009:13.

[2]              The Problems Foreign Power Find in the Balkans (2015 May 19), Stratfor.com, available at: https://www.stratfor.com/analysis/problems-foreign-powers-find-balkans (πρόσβαση 23.12.2016).

[3]              Crosenberg J., (2014 May 19), Time cover story describes Putin as a “Czar”. Is he? And so what?, Joel C. Rosenberg’s Blog, available at: https://flashtrafficblog.wordpress.com/2014/05/19/time-cover-story-describes-putin-as-a-czar-is-he-and-so-what/ (πρόσβαση 12.12.2016).

[4]                      Russia appears to cause trouble in the Balkans, 2016 November 4), The Economist, available at: http://www.economist.com/news/europe/21709635-few-independent-media-outlets-truth-can-prove-elusive-russia-appears-cause, (πρόσβαση 17.1.2017).

[5]              “Slavic Brotherhood 2016” – σχέδιο στρατιωτικών ασκήσεων που έλαβε χώρα το Νοέμβριο στη Σερβία, κοντά στο Βελιγράδι. Οι στρατιωτικές ασκήσεις περιελάμβαναν αντι-τρομοκρατικά σενάρια  και σε αυτές συμμετείχαν στρατιώτες από τη Ρωσία, τη Λευκορωσία και τη Σερβία με σκοπό τη βελτίωση της στρατιωτικής συνεργασίας μεταξύ των χωρών.https://www.rt.com/news/365480-russia-serbia-belarus-drills/ (πρόσβαση 21/11/2016).

[6]                      Serbian ambassador calls for more Russian ‘soft power’ in the Balkans, (2016 November 21), Tass.com, available at: http://tass.com/world/913699 (πρόσβαση 17.1.2017).

[7]                      Kremlin sees little prospect for resuming Bulgarian gas & nuclear projects (2016 November 14), Russia Today.com, available at: https://www.rt.com/business/366886-peskov-belene-npp-south-stream/ (πρόσβαση 17.1.2017).

[8]              Putin, Vladimir,  The President’s speech to the Russian Ministry of Foreign Affairs at an expanded session with the participation of the ambassadors of the Russian Federation,” (July 12, 2002),  available online at: www.kremlin.ru/appears/2002/07/12/1720_type63378_29145.shtml (πρόσβαση 13.12.2016).

[9]              Vladimir Putin: Russia Is Not Seeking Conflict with Anyone, (2016 December 1), Independent.mk, available at: http://www.independent.mk/articles/39175/Vladimir+Putin+Russia+Is+Not+Seeking+Conflict+with+Anyone   (πρόσβαση 13.12.2016).

[10]            Belcev D., (2015 October 15), Russia in the Balkans: How should the EU respond?, Radio Slobodna Europa.org, available at: http://www.slobodnaevropa.org/a/russia-in-the-balkans-how-should-the-eu-respond/27307669.html (πρόσβαση 4.1.2017).

[11]            Wiśniewski J.(2016 September 19), Russia has a years-long plot to influence Balkan politics. The U.S. cann learn a lot from it, https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/09/19/heres-how-russias-trying-to-sway-opinion-in-serbia-and-the-balkans/ (πρόσβαση 4.1.2017).

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου