Χαμένοι στη μετανάστευση

Πώς η Ελλάδα γίνεται το Ναουρού της Ευρώπης

Γράφει η Τάνια Κάρας

Οι μέρες περνούν αργά στην Χίο, στο νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου. Ένα αεράκι σαρώνει τη μυρωδιά του γιασεμιού και των ανθών πορτοκαλιάς σε όλο το τοπίο. Η ακτή της Τουρκίας είναι ορατή, μόλις πέντε μίλια μακριά.

Στον τελευταίο ενάμιση χρόνο, η ζωή έχει αλλάξει σημαντικά εδώ. Το περασμένο φθινόπωρο, η Χίος -μαζί με τα ελληνικά νησιά Κω, Λέρο, Λέσβο, και Σάμο- βρέθηκε στην πορεία της διεθνούς ανθρωπιστικής κρίσης καθώς έγινε ένα σημείο διέλευσης για τις εκατοντάδες χιλιάδες των αιτούντων άσυλο που κατευθύνονται προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από την άνοιξη, το κύμα έχει ως επί το πλείστον υποχωρήσει χάρη σε μια συμφωνία μεταξύ της ΕΕ και της Τουρκίας. Η Άγκυρα συμφώνησε να εντείνει τις προσπάθειες για να συγκρατήσει τους πρόσφυγες από το να αναχωρήσουν με φουσκωτές βάρκες για την Ελλάδα και να αποδεχθεί αιτούντες άσυλο που απέτυχαν να το πάρουν, οι οποίοι θα επιστρέφουν από τα ελληνικά νησιά. Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία θα πάρει μέχρι 6 δισ. ευρώ για την βελτίωση του συστήματος υποδοχής των προσφύγων. Η Τουρκία θέλει επίσης να κερδίσει ταξίδια χωρίς βίζα στην ΕΕ για τα 80 εκατομμύρια πολίτες της και μια πιο γρήγορη διαδρομή για την από μακρού χρόνου στάσιμη ένταξή της στην ΕΕ.

Παρά το γεγονός ότι οι ηγέτες της ΕΕ διαλαλούν την συμφωνία ως επιτυχία -γύρω στους 18.000 πρόσφυγες έφθασαν στην Ελλάδα από τότε που τέθηκε σε ισχύ στις 20 Μαρτίου, σε σύγκριση με πάνω από 857.000 πέρυσι- οι Έλληνες νησιώτες διαφωνούν. Ο Δήμαρχος Χίου, Μανώλης Βουρνούς, μου είπε ότι η συμφωνία έχει κάνει το νησί, στο οποίο κατοικούν 50.000 Χιώτες, ένα ανοικτό κέντρο κράτησης για 4.400 πρόσφυγες. «Είναι μια έκτακτη πολιτική, αποφασισμένη πολύ γρήγορα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά εφαρμοσμένη σε τοπικό επίπεδο», είπε ο Βουρνούς. «Αλλά υπάρχει μια έλλειψη ενημέρωσης και συντονισμού τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε ελληνικά κυβερνητικά επίπεδα. Αυτό κάνει φυσικά την τοπική κοινωνία να μην εμπιστεύεται πια εκείνους που αποφασίζουν για τα θέματα».

Επιβαρυντική στην πίεση ήταν η ψηφοφορία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου την περασμένη εβδομάδα που αναστέλλει τις συνομιλίες ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ εξαιτίας της κρατικής καταστολής από τότε που έγινε το αποτυχημένο πραξικόπημα στις 15 Ιουλίου 2016. Παρά το γεγονός ότι η ψηφοφορία ήταν μη δεσμευτική, ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν καταφέρθηκε εναντίον του ευρωκοινοβουλίου αμέσως μετά: «Δεν έχετε κρατήσει τον λόγο σας», είπε για την συμφωνία των προσφύγων. Απείλησε να ανοίξει τις πύλες των συνόρων για να εξαπολύσει και πάλι μια πλημμύρα μεταναστών προς την Ευρώπη.

Είναι προφανές ότι οι Βρυξέλλες, στην βιασύνη τους να σταματήσουν την μεγαλύτερη εισροή προσφύγων στην Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, σκέφθηκαν ελάχιστα το κόστος της συμφωνίας σε τοπικό επίπεδο. Η Αθήνα αγωνίζεται να διαχειριστεί 62.500 πρόσφυγες εξαπλωμένους σε όλη την χώρα, και δεν έχει βοηθήσει τα νησιά της και τις μικρότερες πόλεις της σχεδόν καθόλου. Η Χίος έχει απομείνει με έναν σταθερό πληθυσμό προσφύγων που είναι μπλεγμένος στην ατελείωτη γραφειοκρατία των κέντρων διαχείρισης «hot spot»˙ οι απογοητευμένοι ντόπιοι πολίτες οδηγούνται όλο και περισσότερο στην ακροδεξιά αντι-προσφυγική ρητορική˙ και ένα οικονομικό χτύπημα που ήρθε αφότου ως εκ θαύματος διέφυγε την ορμή μιας εξαετούς οικονομικής κρίσης που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της Ελλάδας. Τον Απρίλιο, ο Βουρνούς μήνυσε την ελληνική κυβέρνηση για τις συνθήκες που μοιάζουν με κράτηση, στο κέντρο διαχείρισης προσφύγων του νησιού˙ η υπόθεση προχωρεί.

Η ίδια η συμφωνία ήταν το πνευματικό τέκνο του Gerald Knaus, ιδρυτή της Πρωτοβουλίας Ευρωπαϊκής Σταθερότητας (European Stability Initiative), μιας δεξαμενής σκέψης (think tank) με έδρα το Βερολίνο. Σήμερα είναι ένας από τους πιο ηχηρούς επικριτές της. Τα ελληνικά νησιά κινδυνεύουν να γίνουν το «Ναουρού της Ευρώπης», λέει. Το Ναούρου είναι ένα από τα απομακρυσμένα νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού όπου η Αυστραλία θέτει υπό κράτηση επ’ αόριστον τους αιτούντες άσυλο που προσπαθούν να φθάσουν στις ακτές της, συχνά σε συνθήκες που μοιάζουν με φυλακή. «Η ιδέα της συμφωνίας ήταν να δώσει στους ανθρώπους ένα κίνητρο να μην πηγαίνουν πλέον προς στην θάλασσα, και στους Σύριους να επανεγκατασταθούν νόμιμα στην ΕΕ», λέει ο Knaus. «Θα έπρεπε να βγάλει τα νησιά από την πρώτη γραμμή άμυνας της ΕΕ, να μην είναι η πρώτη καταφυγή».

Αλλά αυτό δεν έχει συμβεί, γιατί το ελληνικό άσυλο δελεάζει, και οι διαδικασίες απέλασης είναι τόσο οδυνηρά αργές. Περίπου 16.000 πρόσφυγες είναι κολλημένοι στα νησιά, και περίπου 100 ακόμη φτάνουν καθημερινά. Είναι στοιβαγμένοι σε χώρους σχεδιασμένους για τον μισό από αυτόν τον αριθμό. Η επαρκής τροφή και η ιατρική περίθαλψη σπανίζουν. Καυγάδες και πυρκαγιές ξεσπούν συχνά: Μια γυναίκα και ένα παιδί σκοτώθηκαν πρόσφατα και αρκετοί τραυματίστηκαν στην Λέσβο, όταν ένα ληγμένο γκαζάκι εξερράγη καθώς μαγείρευαν. Αλλά οι πρόσφυγες δεν μπορούν να αφήσουν τα νησιά μέχρι η επιβαρυμένη Ελληνική Υπηρεσία Ασύλου να αποφασίσει για τις υποθέσεις τους. Μόνο 750 απελάθηκαν στην Τουρκία μέχρι στιγμής, οι περισσότεροι επειδή ήταν οικονομικοί μετανάστες από χώρες όπως το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές οι οποίοι επέλεξαν να μην υποβάλουν αίτηση για άσυλο. Αυτοί στους οποίους δίνονται εντολές απέλασης συχνά προσφεύγουν, εκκινώντας μια μακρά νομική διαδικασία που έχει μέχρι στιγμής προστατεύσει όλους όσους έχουν κάνει αιτήσεις ασύλου από το να επιστρέψουν στην Τουρκία. Αλλά αν δεν σταλεί ποτέ πίσω κανείς αναγνωρισμένος ως πρόσφυγας, η συμφωνία είναι ουσιαστικά χωρίς νόημα.

Ο Βουρνούς, ο δήμαρχος Χίου, ανησυχεί για τα διευρυνόμενα ρήγματα στον κοινωνικό ιστό του νησιού. Οι μικροκλοπές από πεινασμένους, φτωχούς πρόσφυγες βρίσκονται σε άνοδο. Μερικές φορές συγκρούονται με τους ντόπιους. Στα μικρά χωριά γύρω από την VIAL, ένα hot spot προσφύγων, οι κάτοικοι έχουν σχηματίσει ομάδες επαγρύπνησης που περιπολούν στην περιοχή κάθε νύχτα. Η κατάσταση έχει επίσης πλήξει τον τουρισμό, ένα σημαντικό κομμάτι της τοπικής οικονομίας. Οι διεθνείς αφίξεις πτήσεων τσάρτερ έχουν μειωθεί περισσότερο από 70% από το 2014. Για πρώτη φορά στην πρόσφατη μνήμη, δεν υπάρχουν πτήσεις τσάρτερ προγραμματισμένες για το επόμενο έτος. Είναι ένα χαστούκι, είπε ο Βουρνούς, αφότου η Χίος αναγνωρίστηκε διεθνώς πέρσι για την γενναιοδωρία της προς τους πρόσφυγες. Εν τω μεταξύ, «το υψηλότερο κόστος είναι το κόστος ευκαιρίας, το οποίο είναι τεράστιο, και θα πληρώσουμε για αυτό στο μέλλον», εξήγησε ο Βουρνούς. Τα έργα δημοτικών υποδομών και οικονομικής ανάπτυξης έχουν τεθεί σε αναμονή καθώς η διαχείριση των προσφύγων καταναλώνει την προσοχή από τις τοπικές προτεραιότητες.

Μια σκηνή καίγεται κατά την διάρκεια ταραχών σε ένα στρατόπεδο προσφύγων στην Χίο, το Νοέμβριο του 2016

Μακριά από τα προβλήματα στο πεδίο, οι Αρχές της ΕΕ και της Ελλάδας είναι μπλεγμένες σε ένα περίτεχνο παιχνίδι επίρριψης ευθυνών. «Ο στόχος της εξασφάλισης αποδόσεων … έχει ως επί το πλείστον παρεμποδιστεί από τον αργό ρυθμό της επεξεργασίας των αιτήσεων ασύλου σε πρώτο βαθμό από την Ελληνική Υπηρεσία Ασύλου (ακόμη και με την βοήθεια της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Υποστήριξης για το Άσυλο [European Asylum Support Office, EASO]) και της επεξεργασίας των προσφυγών από την νεοσύστατη Ελληνική Αρχή Ενστάσεων», έγραψε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην έκθεση προόδου της τον Σεπτέμβριο σχετικά με τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας. Κάλεσε επίσης την Ελλάδα να αυξήσει «επειγόντως» την ικανότητά της να επιστρέφει αφικνούμενους μετανάστες, «κάτι που θεωρείται ότι είναι ο βασικός αποτρεπτικός παράγοντας για τους παράνομους μετανάστες και λαθρεμπόρους».

Οι Έλληνες αξιωματούχοι έχουν έναν αποφασιστικά διαφορετικό τόνο. Η διευθύντρια της υπηρεσίας ασύλου της χώρας, Μαρία Σταυροπούλου, είπε πρόσφατα στο CNN Greece ότι η EASO έχει στείλει λιγότερους από 40 από τους υπεσχημένους 400 «ειδικούς σε θέματα ασύλου» από διάφορα κράτη-μέλη της ΕΕ που υποτίθεται ότι θα βοηθήσουν τις ελληνικές Αρχές να αποφασίσουν για περιπτώσεις [προσφύγων] στα νησιά. Πολλοί αρνούνται να στείλουν περισσότερους λόγω των ανησυχιών για την ασφάλεια του προσωπικού, πρόσθεσε˙ οι πρόσφυγες, με τον φόβο της απέλασης και ζώντας σε απερίγραπτα υπερπλήρεις καταυλισμούς, έχουν βάλει φωτιά σε αυτοσχέδια γραφεία της EASO και γραφεία υπηρεσιών ασύλου. Το Βέλγιο ανακάλεσε πρόσφατα το προσωπικό του από την Ελλάδα εξαιτίας ανησυχιών ότι οι εργαζόμενοι θα εμπλακούν σε μια επίθεση. Αλλά η επίπονη διαδικασία της αξιολόγησης των αξιώσεων [ασύλου] δεν μπορεί να κινηθεί πιο γρήγορα έως ότου η Ελλάδα πάρει περισσότερη βοήθεια της ΕΕ. «Είναι ένας φαύλος κύκλος», δήλωσε η Σταυροπούλου.

Η EASO, εν τω μεταξύ, λέει ότι έχει στείλει 44 [ειδικούς σε θέματα ασύλου]και προσπαθεί να μαζέψει τουλάχιστον 54 ακόμη. Οι 400 που υποσχέθηκε στην αρχή της συμφωνίας, εξηγεί ο εκπρόσωπος Jean-Pierre Schembri, βασίστηκαν σε αριθμούς αφίξεων οι οποίοι έχουν μειωθεί σημαντικά. Ως προς το γιατί δεν έχουν αναπτυχθεί περισσότεροι στην Ελλάδα μέχρι τώρα, ο Schembri λέει ότι χρειάζονται στις δικές τους χώρες. «Στην ΕΕ υπάρχει σήμερα μια μεγάλη συσσώρευση υποθέσεων ασύλου [περίπου ένα εκατομμύριο] οι οποίες πρέπει να υποστούν επεξεργασία», μου είπε.

Μια πρόσφατη περίπτωση έδειξε πως οι πρόσφυγες μπαίνουν σε κίνδυνο λόγω της έλλειψης προσωπικού και εποπτείας. Οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ισχυρίζονται ότι η Ελλάδα εξαπάτησε τουλάχιστον οκτώ Σύρους πρόσφυγες απελαύνοντάς τους στην Τουρκία χωρίς να τους δώσει την ευκαιρία να υποβάλουν αίτηση για άσυλο, μια παραβίαση του διεθνούς δικαίου. Η ομάδα [των Σύριων] η οποία περιελάμβανε τέσσερα παιδιά κάτω των πέντε ετών, έφτασε στο ελληνικό νησί της Μήλου στις 9 Οκτωβρίου. Δύο εβδομάδες αργότερα, υπάλληλοι του συνοριακού οργανισμού της ΕΕ (Frontex) τους συνόδευσαν σε μια πτήση που νόμιζαν ότι είχε προορισμό την Αθήνα.

Οι Σύριοι συνειδητοποίησαν ότι πήγαν στην Τουρκία μόνο όταν κατέβηκαν από το αεροπλάνο και είδαν τις τουρκικές σημαίες, είπαν [1] στην Διεθνή Αμνηστία. «Αυτό είναι, στην καλύτερη περίπτωση ανικανότητα και στην χειρότερη μια κυνική προσπάθεια από τις Αρχές, υπό μια ολοένα αυξανόμενη πίεση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, για την απομάκρυνση Σύριων προσφύγων από την χώρα με οποιοδήποτε κόστος», δήλωσε ο John Dalhuisen, διευθυντής της Διεθνούς Αμνηστίας για την Ευρώπη.

Για να ανακουφίσει την πίεση στα νησιά, η ελληνική κυβέρνηση και οι τοπικοί δήμαρχοι αγωνίζονται για την μεταφορά των προσφύγων στην ηπειρωτική χώρα. Αλλά αυτό θα ήταν «σαν σαν να βγάζεις ένα βασικό τουβλάκι από έναν πύργο Jenga», μου είπε ο Knaus, γιατί θα σηματοδοτήσει στους δυνητικούς μετανάστες ότι δεν ρισκάρουν πραγματικά να επιστρέψουν στην Τουρκία. Και αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει μια επανάληψη του περασμένου φθινοπώρου, όταν δεκάδες βάρκες πλημμύριζαν τις ελληνικές ακτές κάθε μέρα.

Τι πρέπει να γίνει για να αποφύγουν τα νησιά τα γίνουν τα υπαίθρια κέντρα κράτησης όλης της Ευρώπης; Πρώτον και κύριον, οι Αρχές της ΕΕ και οι ελληνικές Αρχές πρέπει να διασφαλίσουν από κοινού ότι αυτοί που σήμερα έχουν εγκλωβιστεί θα διευθετηθούν και θα προχωρήσουν πολύ πιο γρήγορα. Η επαρκής χρηματοδότηση της ΕΕ δεν είναι το πρόβλημα˙ αντί γι’ αυτό, η Ελλάδα χρειάζεται επιπλέον προσωπικό. Πρέπει επίσης να υπάρξει πιο ξεκάθαρη επικοινωνία μεταξύ Βρυξελλών, όπου σφυρηλατήθηκε η συμφωνία, και νησιών όπως η Χίος, όπου τέθηκε σε εφαρμογή. Αυτό είναι ιδιαίτερα κρίσιμο καθώς η Τουρκία, με την δική της εύθραυστη πολιτική κατάσταση, γίνεται όλο και πιο ηχηρή σχετικά με την διάλυση της συμφωνίας, εκτός εάν η ΕΕ τηρήσει τις υποσχέσεις της.

«Η ΕΕ πρέπει να δείξει ότι τα νησιά δεν είναι μια παγίδα, ότι δεν θα είναι ένα Ναουρού», είπε ο Knaus. «Αλλά οι Έλληνες πρέπει να το απαιτήσουν. Στην συνέχεια, οι νησιώτες ίσως να έχουν την υπομονή να πουν, ‘Αυτή είναι η πρώτη φορά που έχουμε ένα αξιόπιστο σχέδιο που δεν είναι εις βάρος μας’». «Αν η συμφωνία καταρρεύσει», πρόσθεσε, «οι νησιώτες θα είναι και πάλι παγιδευμένοι. Και χρειάζονται πραγματικά μια επιτυχία περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον».

Πηγή ForeignAffairs

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου