Το ΝΑΤΟ ως μηχανισμός απορρόφησης των ενδο-ευρωπαϊκών κρίσεων στην περίοδο της προσφυγικής κρίσης

Γράφει ο Ιωσήφ Παρούτογλου

Βρισκόμαστε στη δίνη μιας άνευ προηγουμένου μεταναστευτικής πλημμυρίδας, η οποία έχει επιφέρει τεράστια κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα. Η διαχείριση της προσφυγικής κρίσης είναι μία ιδιαιτέρως ευαίσθητη και επίπονη διαδικασία, η οποίο μπορεί να αλλάξει τις γεωπολιτικές ισορροπίες και τους στρατηγικούς προσανατολισμούς στην ευρύτερη Μεσόγειο αλλά και εντός της Ένωσης. Μέσα σε αυτόν τον καταιγισμό στρατηγικών εξελίξεων και ανταγωνισμό1 ισχύος με επίκεντρο την Ελλάδα, η ελληνική στρατηγική πρέπει να αναπτύξει μορφές ήπιας ισχύς2 προκειμένου να αποκτήσει στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι των ετέρων διεθνών δρώντων.

Η προσφυγική κρίση φανέρωσε ακόμα ένα ρήγμα στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ανέδειξε τις χώρες του Βισεγκραντ, (Σλοβακία, Ουγγαρία, Πολωνία και Τσεχία) ως δορυφόρους αποδόμησης της Συνθήκης Σένγκεν. Μέσω έντεχνων κινήσεων στη διεθνοπολιτική σκακιέρα διαπόμπευσαν τη χώρα μας διεθνώς και έδειξαν με εμφατικό τρόπο την ανθελληνική στάση τους στο προσφυγικό ζήτημα, κατηγορώντας την Ελλάδα για ελλιπή έλεγχο των συνόρων της και κατά συνέπεια βαρύνουσα υπαιτιότητα στις προσφυγικές εκροές από τα την Ελλάδα προς τη Βόρεια Ευρώπη.

Η στρατηγική που σχεδίασαν οι ευρωπαϊκοί εταίροι μας για την αποκλιμάκωση της προσφυγικής κρίσης επέφερε πλήγμα στις διεθνείς σχέσεις της χώρας μας. Σε αυτό συνετέλεσε και η υλοποίηση μονομερών αποφάσεων κρατών, κατά μήκος της βαλκανικής οδού, για τροποποιήσεις στην αντι-μεταναστευτική τους πολιτική3 με επακόλουθο το οριστικό κλείσιμο των συνόρων τους και την εγκατάσταση προσφύγων και μεταναστών στη Χώρα μας.

Η συγκεκριμένη χάραξη πολιτικής εκ μέρους ευρωπαϊκών κρατικών δυνάμεων με εξέχουσα συμπαράσταση τη Γερμανική εθνική στρατηγική, δημιούργησε διεθνώς αρνητικό αντίκτυπο και γενικώς λοιδορήθηκε από την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Κατά τον Λίτσα Σπ4 η ανάδειξη τέτοιων εγωιστικών συμπεριφορών και διεθνών πολιτικών «αποτελεί φυσικό επακόλουθο της άναρχης δομής του διεθνούς συστήματος, της άνισης ανάπτυξης ισχύος και της ετερογένειας ως προς το φάσμα των συμφερόντων που το κάθε κράτος προβάλλει στις διακρατικές σχέσεις και δομεί ως ζωτικό τμήμα της οντολογίας του, ώστε να εξυπηρετήσει τη θέση του στη διεθνή σκηνή», ενώ ο Βοσκόπουλος5 τονίζει ότι η «ασυμβατότητα στόχων των εθνικών κρατών αποτέλεσε επί μακρόν αιτία ενδο-ευρωπαίων συγκρούσεων».

Επιπλέον, το κλείσιμο των συνόρων στην Ευρώπη με στόχο την αναχαίτιση των προσφυγικών ροών χαρακτηρίζεται ως αναποτελεσματική λύση με μειωμένα δείγματα ανθρωπισμού και αλληλεγγύης προς το συνάνθρωπο, καθόσον οι προσπάθειες των κυβερνήσεων να περιορίσουν τις ροές των προσφύγων6 αποτρέπουν την κρίση μόνο προσωρινά. Το βέβαιο είναι ότι η ξενοφοβική και ρατσιστική εμπάθεια συγκεκριμένων κρατών προς την μεταναστευτική πλημμυρίδα σε συνδυασμό με την άρνηση συνεργασίας/εφαρμογής των ευρωπαϊκών αποφάσεων προκαλούν διχασμό στους ευρωπαϊκούς λαούς. Γενικότερα, εκτιμάται ότι οι εγωιστικές τάσεις και εμμονές ως προς το ξένο στοιχείο αντηχούν αρνητικά στον ευρωπαϊκό κόσμο της αλληλεγγύης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ συγχρόνως επιβραδύνουν την μελλοντική ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία, που είχαν οραματισθεί οι θεμελιωτές-θιασώτες της ιδέας της ενωμένης Ευρώπης. Η επίλυση παρόμοιων καταστάσεων πραγματοποιείται στη βάση κοινών προβληματισμών και όχι προβλημάτων εθνικών συνόρων. Κατά συνέπεια, η αιφνίδια φραγή της συνοριακής οριογραμμής και οι επακόλουθες ενέργειες στις οποίες προέβησαν μονομερώς7 κράτη ήταν απάνθρωπες σε βάρος πολλών ευάλωτων ανθρώπων. Πρόκειται για ένα χαμηλής αποδοτικότητας μέτρο διότι δεν προσέφερε τα οφέλη και αποτελέσματα που προσδοκούσαν οι ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών, οι οποίοι αντέδρασαν με τρόπο που κάλλιστα παραπέμπει αυτομάτως σε ξενοφοβία ή ρατσισμό προς τις προσφυγικές ροές.

Οι αυξημένες προσφυγικές ροές8 από τη γειτονική Τουρκία, σε συνδυασμό με την ως άνω πολιτική των κλειστών συνόρων των βόρειων χωρών της Ε.Ε., μεγιστοποιούν καθημερινά τον αριθμό των εγκλωβισμένων μεταναστών και προσφύγων εντός της ελληνικής επικράτειας. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ανεπαρκή υποδομή που διαθέτει η χώρα μας σε δομές φιλοξενίας και κέντρα υποδοχής τόσο της νησιωτικής όσο και της ηπειρωτικής χώρας δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα για την εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών εκ μέρους των μεταναστών. Η διαχείριση είναι ακόμα πιο δυσχερής καθόσον η ένταση του φαινομένου ήταν πρωτοφανής για τα ελληνικά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Επιπλέον πριν την προσφυγική κρίση δεν είχαμε τέτοιο μεγάλο αριθμό εισροών, που να δώσει το έναυσμα στις πολιτικές δυνάμεις της χώρα μας για έναρξη προεργασιών με σκοπό την ομαλή υποδοχή και διαχείριση των προσφύγων.

Στα προηγούμενα αν προστεθεί ότι οι ήδη υφιστάμενοι χώροι φιλοξενίας στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από προχειρότητα, σημαντικές υλικοτεχνικές ελλείψεις και πραγματικά ασφυκτιούν από πληθυσμό τότε ο μέσος κοινωνικός άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι επικρατεί αβεβαιότητα, η κατάσταση είναι μη ελεγχόμενη και η ριζοσπαστικοποίηση των μεταναστών-προσφύγων, με ότι αυτό συνεπάγεται, φαίνεται να είναι θέμα χρόνου. Η αδυναμία δε κοινής πλεύσης των εθνικών στρατηγικών, άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη εγωιστικών τάσεων εκ μέρους των ευρωπαϊκών κρατικών οντοτήτων, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην ενεργοποίηση δυνάμεων του ΝΑΤΟ, ως έσχατης λύσης και στην αναβάθμιση του επιχειρησιακού του ρόλου στα ύδατα της Μεσογείου και σαφέστατα του Αιγαίου. Σκοπός της ανάπτυξης δυνάμεων ΝΑΤΟ στα θαλάσσια σύνορα της χώρας με τη Τουρκία συνιστά αρχικά η αποτροπή εισόδου παράτυπων αλλοδαπών και εν συνεχεία η επαναπροώθηση στα τουρκικά παράλια όσων περισυλλέχθηκαν στα νερά του Αιγαίου. Ουσιαστικά θα λειτουργεί ως καταλύτης στρατηγικών και πολιτικών εξελίξεων και ως δύναμη αποτροπής και ως αξιόπιστος πολλαπλασιαστής ισχύος για την Ελλάδα9, καθόσον η συμμετοχή δυνάμεων του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο αναβαθμίζει τη στρατηγική λειτουργία της Ελλάδας ως ακρογωνιαίου λίθου της νοτιοανατολικής πτέρυγας της Συμμαχίας απέναντι στην επανεμφάνιση της Ρωσίας στην ανατολική Μεσόγειο.

Ένας ουσιαστικός παράγοντας, για τη μείωση των θαλάσσιων μεταναστευτικών-προσφυγικών ροών από την Τουρκία προς την Ελλάδα είναι η ανάπτυξη της ΝΑΤΟϊκής δύναμης “Standing NATO Maritime Group 2” (SNMG2) στο ανατολικό Αιγαίο10. Η κύρια αποστολή της εν λόγω δύναμης είναι η συλλογή και η παροχή κρίσιμων πληροφοριών προς την Ελλάδα, την Τουρκία και την FRONTEX, σχετικά με την παράνομη διακίνηση μεταναστών και προσφύγων. Δέον να αναφερθεί ότι, έχει αποφασισθεί ότι «όταν απαιτείται, η SNMG2 θα συμμετέχει σε επιχειρήσεις Έρευνας και Διάσωσης, καθότι η διάσωση ατόμων που κινδυνεύουν είναι γενική και καθολική υποχρέωση» και ότι «σε περίπτωση διάσωσης ατόμων που απέπλευσαν από τα τουρκικά παράλια, θα επιστρέφονται πίσω στην Τουρκία». Ωστόσο, ερωτηματικό παραμένει ακόμη και δεν έχει πλήρως διευκρινισθεί τι θα συμβεί στην περίπτωση που οι τουρκικές διωκτικές αρχές αρνούνται να παραλάβουν τους διασωθέντες.

Υπό το φως των ανωτέρω, συμπεραίνεται ότι υφίσταται αδήριτη και επείγουσα ανάγκη συλλογικής προσπάθειας τόσο σε περιφερειακό όσο και σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπιση των ζητημάτων ασφαλείας στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου. Η συμβολή της Βορειο - Ατλαντικής Συμμαχίας στον αγώνα εναντίον των διακινητών ανθρώπων συνιστά στους άμεσους στρατηγικούς στόχους του ΝΑΤΟ, το οποίο σε παρόντα χρόνο καλείται να διαδραματίσει έναν κομβικό ρόλο στην κεντρική Μεσόγειο11 και δη στο Αιγαίο, προκειμένου να συμβάλει από κοινού με την Ευρωπαϊκή Ένωση σε ναυτικές επιχειρήσεις εναντίον των διακινητών μεταναστών που δρουν με ορμητήριο τις τούρκικες και λιβυκές ακτές. Επιπλέον η οικοδόμηση δεσμών συνεργασίας με την Ε.Ε. στο Αιγαίο εκλαμβάνεται ως στρατηγική κορωνίδα για την αντιμετώπιση της αυξάνουσας παράτυπης μετανάστευσης. Διαθέτοντας έναν αξιόλογο στόλο ναυτικής ισχύος δύναται να αναπτυχθεί επιχειρησιακά στα ανοικτά των τουρκικών ακτογραμμών και να διαχέει πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο με τις ένοπλες δυνάμεις της Ελλάδας και της Τουρκίας, καθώς με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για τη Διαχείριση της Επιχειρησιακής Συνεργασίας στα Εξωτερικά Σύνορα των Κρατών Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRONTEX).

Η Ελλάδα έχει συμφέρον για έναν καλύτερο έλεγχο των θαλάσσιων οδών, που εκμεταλλεύονται οι διακινητές παράνομων μεταναστών ή οι τρομοκράτες, αλλά οφείλει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή και στα επιμέρους ζητήματα ιδιαίτερου εθνικού συμφέροντος. Ουσιαστικά πρέπει να καταστεί αντιληπτό διεθνώς ότι η παρουσία του ΝΑΤΟ στα ελληνικά ύδατα πρεσβεύει την ενίσχυση της συνεργασίας και του συντονισμού των επιχειρήσεων. Η δράση του δεν αντιβαίνει τις αρχές του σεβασμού της εθνικής κυριαρχίας και δεν υπομονεύει την παρουσία των ελληνικών διωκτικών αρχών.

Η Ελλάδα αποτελεί μέλος της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας από το 1952 και από τη συμμετοχή της στον Οργανισμό πηγάζουν σημαντικά εργαλεία ισχύος για την εξωτερική πολιτική της χώρα μας12. Αποτελούσε και αποτελεί παγία εθνική τακτική η συνεχής πολιτική και οικονομική ένταξη της χώρα μας σε διεθνούς οργανισμούς και συμμαχίες, δείχνοντας έμπρακτα την πρόθεση της να ανήκει στο Δυτικό κόσμο13 και αναπτύσσοντας ικανότητα και οξυδέρκεια για να αξιοποιήσει αποτελεσματικά τα ποικίλα στρατηγικοπολιτικά οφέλη, όπως βοήθεια, υποστήριξη και συμπαράταξη από τους συμμάχους σε κάποιο διεθνές ζήτημα.

Η παρουσία στο ΝΑΤΟ μας καθιστά συμμέτοχους και όχι απλά παρατηρητές των διεθνών εξελίξεων και αυτό γιατί η Συμμαχία, στην οποία είμαστε μέλη, θα λειτουργεί ως δύναμη αποτροπής και θα μεταφέρει πίσω στα τουρκικά παράλια παράτυπους μετανάστες που θα περισυλλέγονται στα νερά του Αιγαίου14. Χαρακτηριστική είναι και η τοποθέτηση του πρώην υπουργού Άμυνας της Γερμανίας Ρόυντολφ Σάρπινγκ15, ο οποίος τοποθετήθηκε επί της σημασίας και συμμετοχής του ΝΑΤΟ στην ευρωπαϊκή αμυντική πρωτοβουλία και τονίζοντας ότι «το ΝΑΤΟ από απλό όργανο αμυντικής συνεργασίας μετεξελίχθηκε σήμερα σε εργαλείο συλλογικής διπλωματίας και ελέγχου των διεθνών συγκρούσεων».

Η δίνη της μεταναστευτικής – προσφυγικής κρίσης, η αβεβαιότητα της Μέσης Ανατολής, ο συριακός εμφύλιος, η εσωτερική αστάθεια της Τουρκίας, ο αναδυόμενος ηγεμονισμός της Ρωσίας στην ανατολική Μεσόγειο δημιουργούν ένα κυκεώνα εξελίξεων στη διεθνή σκηνή. Το ασταθές περιβάλλον που περιβάλλει τη χώρα μας την καθιστά συμμέτοχο, και όχι παρατηρητή των εξελίξεων. Η ελληνική εξωτερική πολιτική πρέπει να λάβει υπόψη τα νέα στρατηγικά δόγματα και τα νέα δεδομένα που ισχύουν στη διεθνή σφαίρα και σταθεί με αξιώσεις στο εσωτερικό της Ένωσης. Οι εξελίξεις αυτές αναδεικνύουν τη σημασία της Ελλάδας, τόσο ως ναυτική δύναμη, όσο και ως παράγοντα σταθερότητας στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου.

Συνεπώς, η απόφαση που λήφθηκε για ανάπτυξη δυνάμεων του ΝΑΤΟ εξυπηρετεί τα εθνικά συμφέροντα, καθόσον αφενός μεν συμβάλει στη μείωση των προσφυγικών-μεταναστευτικών ροών16 αφετέρου δε λειτουργεί ως μηχανισμός ενημέρωσης της Ε.Ε. περί της τουρκικής επεκτατικής πολιτικής, λόγω των επισημάνσεων των παραβάσεων και παραβιάσεων από τη γείτονα χώρα, που υποπίπτουν στην αντίληψη των νατοϊκών δυνάμεων. Η Ελλάδα καλείται να παίξει το ρόλο του σταθεροποιητή στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο και συνεπώς η παρουσία δυνάμεων ΝΑΤΟ αποτελεί το μέσο για την επίτευξη της περιφερειακής σταθεροποίησης κα την διαιώνιση της σταθερότητας και ασφάλειας στη μεστή από διεθνοπολιτικές εξελίξεις περιοχή της Μεσογείου.

* Ο Ιωσήφ Παρούτογλου είναι απόφοιτος Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και απόφοιτος του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Διακυβέρνηση του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Υποσημειώσεις

1 Για μία επισκόπηση του ανταγωνισμού και για της ισορροπίας ισχύος βλ. Κουσκουβέλης Η., Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, ΣΤ΄ έκδοση, 2010 σελ. 192, 255, 339

2 Για την ισχύ στις εύρω –ατλαντικές σχέσεις βλ. Βοσκόπουλος Γ., Ευρωπαϊκή Ένωση και ΗΠΑ – Εκφάνσεις Ισχύος, αλληλόδραση και το ζήτημα της παγκόσμιας ηγεμονίας, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, 2012 και βλ. Joseph S. Nye Jr, Ήπια Ισχύς: Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, 2005.Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σελ.25-35. Η έννοια της ήπιας ισχύος, όπως αυτή ορίζεται από τον Joseph Nye, βρίσκεται στην ικανότητα να διαμορφώνεις τις προτιμήσεις των άλλων, να κάνεις τους άλλους να θέλουν τα αποτελέσματα που θέλεις μέσω έλξης και όχι καταναγκασμού

3 Βλ.Soeren Kern, Europe's Great Migration Crisis, https://www.gatestoneinstitute.org/6146/europe-migration, τελευταία προσβ.09-08-2016.17:00 όπου «Hungarian lawmakers on July 6 voted 151 to 41 in favor of building a 4-meter-high (13-foot) fence along the 175-kilometer (110-mile) border with Serbia. The measure aims to cut off the so-called Western Balkan Route, which constitutes the main land route through Eastern Europe for migrants who enter the EU from Turkey via Greece and Bulgaria.». Στο σημείο αυτό δέον να επισημανθεί παρόμοια τακτική ακολούθησαν και οι ελληνικές κυβέρνησες για να αναχαιτίσουν τα μαζικά κύματα παράτυπων μεταναστών που προσέγγιζαν τα ελληνοτουρκικά σύνορα στην περιοχή του Έβρου και επιχειρούσαν την είσοδο τους στο ελληνικό έδαφος. Απόρροια αυτής της τακτικής ήταν η πρόταση για κατασκευή ενός πανύψηλου φράχτη, ύψους περίπου 206 χιλιομέτρων κατά μήκος της οριογραμμής με απώτερο σκοπό την επιτήρηση και ουσιαστικό έλεγχο της χερσαίας μετανάστευσης μέσω της Τουρκίας. Ωστόσο κατόπιν πολιτικών αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της χώρας αποφασίσθηκε ο περιορισμός των χιλιομέτρων και η υλοποίηση του έργου μόνο για 12,5 χιλιόμετρα.

4 Λίτσας Σπ., Ιλιάδα και Διεθνής Πολιτική, ο.π. σελ.63-64

5 Βοσκόπουλος Γ., Η πολιτική υποδομή των ευρω-ατλαντικών σχέσεων από τον Ψυχρό Πόλεμο στη μετα – ψυχροπολεμική εποχή, στο Κωνσταντινίδης Γ., Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο Διεθνές Σύστημα, Εκδόσεις Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 110

6 Βοσκόπουλος Γ., Οι πολιτικές της προσφυγικής κρίσης, Η ΕΕ, η Ελλάδα και ο τουρκικός παράγων, Foreign Affairs Hellenic Edition, 24 Μαρτίου 2016

7 Εφημερίδα Καθημερινή, 27-02-2016, όπου κάνει μνεία σε δημοσίευμα του γερμανικού περιοδικού Der Spiegel, που περιγράφει τη στάση των Ευρωπαίων εταίρων μας, ως προς τη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος με τον περιγραφικό αλλά αυταρχικό και αποκρουστικό τίτλο «Ο καθένας για τον εαυτό του», http://www.kathimerini.gr/851107/article/epikairothta/politikh/der-spiegel-h-ellada-8a-dyskoleytei-na-e3yphrethsei-ta-xreh-ths, (τελευταία πρόσβαση 15-06-2016) ∙ βλ. Κυριαζή Τ., ο.π σελ. 51 όπου αναφέρει «..η μεμονωμένη δράση των κρατών εντός των εθνικών συνόρων τους δεν επαρκεί για να καταστείλει και να τιμωρήσει την εμπορία ανθρώπων, αλλά περιορίζεται στην αντιμετώπιση κάποιων ενδημικών στοιχείων».

8 Βοσκόπουλος Γ., Foreign Affairs, ο.π.

9 Εφημερίδα Δημοκρατία, της 21ης Φεβρουαρίου 2016, άρθρο του Λίτσας Σπ., Τι σημαίνει ο ερχομός του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο

10 Γιαννακόπουλος Βασίλης, ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΚΡΙΣΗ: Τι θα επηρεάσει την εξέλιξη της εθνικής πρόκλησης και απειλής, Μάρτιος, 2016,
http://www.militaire.gr/%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%86%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%BF-%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%B9%CE%BB%CE%AE-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1/ τελευταία πρόσπ. 31-05-2016

11 Πολλά πλοία της Ατλαντικής Συμμαχίας συμμετέχουν στην αντιτρομοκρατική επιχείρηση Active Endeavour στη Μεσόγειο, και οι ηγέτες των χωρών μελών του Συμφώνου αναμένεται να τους επιτρέψουν να μοιράζονται σε πραγματικό χρόνο δεδομένα με τη διοίκηση της ναυτικής επιχείρησης Σοφία της ΕΕ.

12 Βλ. Κουσκουβέλης Η., Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις, Εκδόσεις Ποιότητα, ΣΤ Έκδοση, Αθήνα, 2004. σελ.176-177

13 Βλ. Κουσκουβέλης Η., Λήψη αποφάσεων, Κρίση, Διαπραγμάτευση, Θεωρία και Πράξη, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα,1997σελ.24-25

14 Εφημερίδα Δημοκρατία, της 21ης Φεβρουαρίου 2016, άρθρο του Λίτσας Σπ., Τι σημαίνει ο ερχομός του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο

15 Στην Εισαγωγή του Νταλής Σ., Οι Διαταλαντικές Σχέσεις, Συνεργασία ή Ανταγωνισμός, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2004, σελ. 43

16 Βλ. Δηλώσεις Υπουργού Άμυνας Καμμένου Π. στη Σύνοδο Κορυφής στις Βρυξέλλες όπου ανέφερε χαρακτηριστικά «...η δραστηριότητα του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο έχει στεφθεί με απόλυτη επιτυχία, μειώνοντας τις ροές από 5.000-8.000 μετανάστες και πρόσφυγες την ημέρα σε 0-25...», http://www.dimokratianews.gr/content/63592/kammenos-apolyta-epityhimeni-i-drasi-toy-nato-sto-aigaio, τελ.προσβ. 9-8-2016.17:05

Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου