Ο εύκολος τρόπος εκτόνωσης της Τουρκίας είναι Δυτικά

Ιδιαίτερα προβληματισμένος για τις εξελίξεις στην γειτονική Τουρκία και το πώς θα επηρεάσουν την Ελλάδα και την Κύπρο είναι ο καθηγητής Διεθνώς Σχέσεων Παναγιώτης Ήφαιστος.

Γράφει η Ιωάννα Ηλιάδη 

Η παραίτηση Νταβούτογλου φαίνεται να επιταχύνει δρομολογημένες εξελίξεις. Φαίνεται ότι πλέον δεν υπάρχει κανείς για να σταθεροποιήσει το σύστημα.

Μιλώντας με την υπογράφουσα, παρατηρεί ότι αποδεσμεύτηκαν δυνάμεις στα πεδία της πίστης που επί ένα αιώνα το κεμαλικό κράτος έλεγχε εξεζητημένα και διαφοροποίησαν ακόμη περισσότερο το εσωτερικό τοπίο. Επιπλέον στα εξωτερικό ενώ οι εξελίξεις αυτές στην περιφέρεια ήταν αναμενόμενες τις επέτειναν.

Δημιουργείται ένα πολύ ασταθές πεδίο οι συντελεστές του οποίου όποιοι και να είναι στο μέλλον θα έχουν μεγάλες δυσκολίες να κρατήσουν την Τουρκία όπως είναι ενώ ταυτόχρονα

• α) θα συνεχίσει να διαθέτει ένα ισχυρό στρατό
• β) ο μόνος εύκολος τρόπος εκτόνωσης είναι Δυτικά.

Παραπέμπει δε στην πρόσφατη ανάλυσή του για την παραίτηση του Τούρκου πρωθυπουργού η οποία είναι η ακόλουθη:

 Ο ένας μετά τον άλλο φεύγουν ή εκδιώκονται: Αμπντουλάχ Γκιούλ, Φετουλάχ Γκιουλέν, και τώρα ο πνευματικός και επιστημονικός μέντορας του Ερτογάν ο Αχμέτ Νταβούτογλου. Μένει τελικά μόνος του ο Ερντογάν μαζί και κάποιοι αλλοπρόσαλλοι φανατικοί ομοϊδεάτες; Πόσο βιώσιμο μπορεί να είναι πλέον το νεοτουρκικό κράτος;

Η δίνη πλέον μεγαλώνει και αναμιγνύει άναρχα εάν όχι με χαώδη τρόπο προγενέστερα συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες τάσεις τις οποίες η νέο-ισλαμική ηγεσία των δύο τελευταίων δεκαετιών προσπάθησε να συγχωνεύσει και ολοκληρώσει.

Οι «προβλέψεις» δεν εμπίπτουν στην δική μας αρμοδιότητα. Αποτελούν προνόμιο των μελλοντολόγων, αστρολόγων και φαντασιόπληκτων. Γι’ αυτό μόνο προσανατολιστικά μπορούμε να μιλήσουμε. Δηλαδή, μπορούμε μόνο να περιγράψουμε προδιαγραμμένες τάσεις, σταθεροποιημένες τάσεις και τάσεις που αποσταθεροποιούνται ραγδαία. Σε αυτή την προσανατολιστική προσέγγιση, επίσης, μπορούν να φωτιστούν κάποιες ορατές προϋποθέσεις όπως είναι και όπως εξελίσσονται. Υπό αυτό το πρίσμα η πολιτική ηγεσία ενός κράτους σταθμίζει, εκτιμά και αποφασίζει στην βάση πολλών άλλων κριτηρίων και παραγόντων που αφορούν το κράτος, την ισχύ του, τις συμμαχίες του και κυρίως στην βάση του έσχατου κριτηρίου της εθνικής επιβίωσης. Σε πρώτη φάση λοιπόν καταγράφουμε μερικές πτυχές και λογικά πολλά έπονται.

Αφού στην αφετηρία του τουρκικού κράτους πριν ένα αιώνα εκτελέστηκαν ανείπωτες θηριώδεις «ομογενοποιητικές» εθνοκαθάρσεις και γενοκτονίες, επί πολλές δεκαετίες ο νεοτουρκικός προσανατολισμός ήταν «κοσμικός» / «μοντερνιστικός».

«Κοσμικός» βέβαια υπό αίρεση, με πολλούς ειδοποιούς διαφορές και ιδιομορφίες που αφορούν την θρησκευτική, πολιτισμική και ευρύτερα ανθρωπολογική δίνη Ανατολικά του Αιγαίου. Καλά είναι να δώσουμε μερικά στοιχεία η συμπλοκή των οποίων θα προσδιορίσει την πορεία και την ένταση της δίνης μέσα στην οποία βρίσκεται το νεοτουρκικό κράτος:

Μοντερνιστικό κοσμικό κράτος το οποίο επιχείρησε και εν μέρει πέτυχε να διαθέτει ισχυρή διοίκηση συμπεριλαμβανομένων ΕΔ ούτως ώστε να διασφαλίζεται η «κρατική συνοχή».
«Κρατική συνοχή» που διασφαλιζόταν δυναστικά κα δεσποτικά. Ανελέητοι μηχανισμοί επιχειρούσαν ακατάπαυστα εθνοκάθαρση, συγχώνευση και αφομοίωση όσων μελών μειονοτήτων επέζησαν των γενοκτονιών.
«Μοντερνιστικό» επίσης ως προς τις ειδοποιούς διαφορές της κρατικής δομής και κρατικής τάξης που ενοποιούσε την πολιτική και την στρατιωτική ηγεσία ως εγγυητή του κεμαλικού καθεστώτος.
Επί μακρόν εκτέλεση μιας κυριολεκτικά κτηνώδους καταστολής ενός ολόκληρου έθνους (του Κουρδικού, το οποίο εντός της Τουρκικής Επικράτειας αριθμεί τουλάχιστον δύο δεκάδες εκατομμύρια).
Προσεκτική και συχνά «επιδέξια ουδέτερη» εξωτερική πολιτική ούτως ώστε το επισφαλές κρατικό οικοδόμημα που καθόταν πάνω σε διαφοροποιημένα ανθρωπολογικά θεμέλια δεν θα αντιμετώπιζε σοβαρούς εξωγενείς κλονισμούς.
«Κοσμικό», επίσης, όχι με την έννοια της απουσίας θρησκείας αλλά με την έννοια της πατερναλιστικής ένταξής της στο κοινωνικοπολιτικό, πολιτικοοικονομικό σύστημα του νεοτουρκικού κράτους. Μπορεί το Κεμαλικό καθεστώς να έθρεψε «κοσμικούς» που πιθήκιζαν τους δυτικούς μοντερνιστές, πλην μεγάλο μέρος των μελών της νεοτουρκικής κοινωνίας είναι πιστοί στα θεοκεντρικά και ενίοτε θεοκρατικά δόγματα του Αλλάχ.
Τι έκαναν οι Κεμαλικοί; Δεν είμαι ο πιο αρμόδιος, άλλοι πρέπει να γράψουν ενώ η μεγάλη αυθεντία ο Νεοκλής Σαρρής άφησε τα εγκόσμια πριν λίγα χρόνια. Από ότι όμως κατάλαβα –και βρίσκεται υπό την αίρεση εξειδικευμένης γνώσης– η κεμαλική πολιτική απέναντι στο Ισλάμ ήταν εξεζητημένη: Αφενός υπήρχε μέριμνα να μην αμφισβητηθεί ο κοσμικός / μοντερνιστικός χαρακτήρας του κράτους. Αφετέρου δινόταν ένας μεγάλος και εξεζητημένος αγώνας για διασφάλιση νομιμοποίησης με τρόπους που δεν θα έφερνε σε σύγκρουση το κράτος με την ισλαμική πίστη. [Για παράδειγμα το άρθρο 136 του Συντάγματος το οποίο επιβάλλεται στην πίστη σε αντίθεση, πχ, με την Γαλλία η οποία τηρεί αποστάσεις από τις θρησκευτικές υποθέσεις – οφειλή ΝΡ].
Γράφοντας τα πιο πάνω μου έρχονται στο μυαλό οι δεξιοτεχνικά διατυπωμένες περιγραφές του Κονδύλη για την σχέση του μοντερνιστικού ευρωπαϊκού κράτους με την χριστιανική πίστη.

Περίπου ως εξής: Τον Θεό συχνά τον έβαζαν στις σημαίες και τις ανέμιζαν για να επιτύχουν πολύ μεγάλη νομιμοποίηση. Όταν η πίστη φούντωνε τον κατέβαζαν στο υπόγειο, όταν ήθελαν να τηρούν τα νομιμοποιητικά προσχήματα τον έβγαζαν στην βιτρίνα και όταν και αυτό γινόταν επικίνδυνο αλλά δεν μπορούσαν να τον ξανακατεβάσουν στο υπόγειο τον έβαζαν στον προθάλαμο και το διέδιδαν.

rΚάπως έτσι, νομίζω, και το μοντερνιστικό νεοτουρκικό κράτος. Η επιτυχία του έγκειται στο ότι πέτυχε μια ιεραρχική σχέση κεμαλικού κράτους και ισλάμ με έσχατο κριτή το πρώτο ούτως ώστε να διασφαλίζεται η συνοχή και επιβίωση του κράτους. Σίγουρα έξυπνα δεν τόλμησε να συγκρουστεί μετωπικά με την πίστη ενώ το πιο σύνηθες είναι να χρησιμοποιείται η πίστη εξεζητημένα εργαλειακά.

Ξανά λοιπόν τίθεται το κρίσιμο ερώτημα: Πώς και πόσο η παρουσία των Νταβούτογλου και Ερντογάν χάραξε μια νέα τροχιά και ένα νέο προσανατολισμό και πως η «αποχώρηση» του πολιτικού και πνευματικού μέντορα θα επηρεάσει τον Ερντογάν, τους ομοϊδεάτες του και την εξέλιξη του τουρκικού κράτους;

Εκτιμάται ότι οι μεταβλητές είναι πολλές για ασφαλείς προβλέψεις. Ιδιαίτερα από ένα μόνο αναλυτή. Ούτως ή άλλως σε όλα τα βιώσιμα κράτη η προσπάθεια εξειδικευμένων σταθμίσεων και εκτιμήσεων που σχετίζονται με τις αποφάσεις της στρατηγικής είναι έργο του ίδιου του κράτους και των κρατικών λειτουργών που διαθέτουν ή πρέπει να διαθέτουν την αναγκαία δομή, τις αναγκαίες πληροφορίες και την αναγκαία εξειδικευμένη γνώση. Όπως ήδη είπαμε, εδώ καταγράφουμε προσανατολισμούς και τάσεις φωτίζοντας μόνο μερικές προϋποθέσεις και θέτοντας ερωτήματα.

Εάν οι πιο πάνω προσανατολιστικές περιγραφές είναι στοιχειωδώς σωστές σημαίνει ότι διαχρονικά μοντερνισμός / κεμαλισμός και ισλαμική πίστη πορεύονταν παράλληλα και συχνά έσμιγαν με κυρίαρχο όμως τον κεμαλισμό.

Πάντοτε επίσης ο τουρκικός ισλαμισμός σε κάποιο βαθμό ήταν και νέο-Οθωμανισμός. Με την έννοια μεγαλόπνοων ιδεών αναβίωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με άξονα το νεοτουρκικό κράτος και προσαρμοσμένα πρότυπα διακυβέρνησης.

Ηγέτες όπως ο Οζάλ ή ο Ερμπαρκάν «ξεμύτισαν» με κίνδυνο να ανατραπούν αυτές οι λεπτές ισορροπίες. Το αποτέλεσμα ήταν ότι τελικά έχαναν την εξουσία. Ο κεμαλισμός και ο στρατός ξανά και ξανά κυριαρχούσε διαιωνίζοντας ενός αιώνα αμφιλεγόμενη αλλά σταθερά προσανατολισμένη αμφίδρομη σχέση κράτους και πίστης.

Στο σημείο αυτό αναφέρεται παρενθετικά ότι ο Νταβούτογλου στο «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» υιοθετώντας μια στάση που μπορεί πλέον να είναι πολύ δυνατή στην Τουρκία αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία του κράτους επί της πίστης:

«Συνεπώς, οι απόπειρες εκσυγχρονισμού στις μουσουλμανικές κοινωνίες αποσκοπούν στο να αλλάξει η παραδοσιακή Selbstverständnis του ισλαμι­κού πολιτισμού προς την κατεύθυνση της Selbstverständnis του δυτικού ανθρώπου, την οποία ο Husserl περιέγραψε ως τη βασική αιτία για την κυριαρχία του δυτικού πολιτισμού.6 Το βασικό φαινόμενο της αντίθεσης προκύπτει μεταξύ της Selbstverständnis του Μουσουλμάνου η οποία είναι συνδεδε­μένη με οντολογικές προϋποθέσεις και της υποθετικής/υλικής Selbstverständnis των εκσυγχρονιστών σε μια εποχή κυριαρ­χίας του δυτικού πολιτισμού. Μια τέτοια σύγκρουση οδηγεί σε διχασμένες προσωπικότητες στις μουσουλμανικές κοινωνί­ες οι οποίες μπορούν να ονομαστούν επίσημες [η] / κοσμικές [ή] τακίγια (προσποιήσεις). Η τουρκική κοινωνία μπορεί να θεωρηθεί ως πρότυπο μιας τέτοιας εκτεταμένης σύγκρουσης.», σελ. 32. [έμφαση δική μου]

Ερώτημα λοιπόν: Πόσο η έντονη παρουσία του Νταβούτογλου τις δύο τελευταίες δεκαετίες και ο τρόπος που επηρέασε τον Ερντογάν, τους διανοούμενους και την Τουρκική κοινωνία, έθρεψε την «διχασμένη προσωπικότητα» του νεοτουρκικού κράτους και πόσο αυτό θα επηρεάσει τις εξελίξεις τους μήνες και χρόνια που έρχονται;

Λόγω παραίτησης του Αχμέτ Νταβούτογλου, μια καταρχήν θέση είναι ότι συγκριτικά με τις προγενέστερες τάσεις κατά την διάρκεια ενός αιώνα διαδρομής του τουρκικού κράτους, η είσοδος των Φετουλάχ Γκιουλέν, Αμπντουλάχ Γκιούλ και Αχμέτ Νταβούτογλου στην πολιτική αρένα και η επικράτησή τους αποτέλεσε «επανάσταση».

«Επανάσταση» όχι γιατί πέτυχαν ή επειδή ενδεχομένως επειδή θα αποτύχουν οδηγώντας την Τουρκία και την περιοχή προς την άβυσσο –και την περιφέρειά μας προς καταστάσεις που κανένα φανταστικό σενάριο δεν θα μπορούσε να προβλέψει αλλά σίγουρα ακραία επικίνδυνες για όλους–, αλλά επειδή έθεσαν το νεοτουρκικό κράτος σε μια νέα ριψοκίνδυνη τροχιά.

Για τους νέο-ισλαμιστές νέο-οθωμανούς αυτό ήταν ένα «στοίχημα» συμβατό εάν όχι επιβαλλόμενο από την πίστη τους. Κανείς δεν έχει παρά να μελετήσει το κατά τα άλλα πολύ σημαντικό βιβλίο «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» του Νταβούτογλου για να το κατανοήσει.

Για να είμαστε πιο ακριβείς, όποια και να είναι η εξέλιξη των πραγμάτων στην Τουρκία το «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» περισσότερο από το «Στρατηγικό βάθος» προσδιορίζει τον πνευματικό και θρησκευτικό προσανατολισμό των νέο-ισλαμιστών οι οποίοι φιλοδόξησαν να ωθήσουν το νεοτουρκικό κράτος προς ένα ηγεμονισμό νέο-Οθωμανικών προδιαγραφών και πλανητικής εμβέλειας.

Εάν κάτι μπορούμε να πούμε ακόμη είναι το εξής: Στην πλάστιγγα ο Ερντογάν κλίνει περισσότερο προς την πλευρά του Αλλάχ/θεοκρατείας ενώ οι τάσεις που έθρεψαν οι νέο-ισλαμιστές τις δύο τελευταίες δεκαετίες ενδέχεται να φούντωσαν στην τουρκική κοινωνία σε βαθμό που ίσως πολλοί θα εκπλαγούν.

Στην Δύση, γράψαμε ξανά πρόσφατα, επί αιώνες πολλοί έμαθαν να ακούνε την φράση «μεταφυσική πίστη» και να αποστρέφουν το πρόσωπό τους. Όχι οι μουσουλμάνοι όμως οι οποίοι είναι κοντά δισεκατομμύριο και στην Δύση αποικιοκρατικές ιδεοληψίες εμποδίζουν την καθαρή θέαση:

Κονδύλης: «Οι πραγματιστές δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν την απτή χρησιμότητα των “μεταφυσικών” κατασκευών μέσα στον κοινωνικό αγώνα για ισχύ. Ίσως να είναι “καθ’ αυτό” (διάβαζε: από την σκοπιά φιλελεύθερων ωφελιμιστικών αντιλήψεων) αδιάφορο, ποια ιδέα περί Θεού πρεσβεύει κάποιος, ωστόσο η πρακτική διαφορά γίνεται τεράστια, αν υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι για την ιδέα τους περί Θεού είναι πρόθυμοι να πεθάνουν ή να σκοτώσουν, αφού συνδέουν μαζί της τη δική τους ταυτότητα».

Αυτό βέβαια υπό ορισμένες προϋποθέσεις ισχύει για όλες τις θρησκείες, ιδιαιτέρως όμως για το Ισλάμ λόγω ιδιομορφιών της «θεοκεντρικής» υφής του, όπως ο ίδιος ο Νταβούτογλου την περιγράφει.

Οι νέο-ισλαμιστές λοιπόν της Τουρκίας πίστεψαν βαθιά για την μουσουλμανική τους αποστολή, συγκρότησαν ένα ολόκληρο πνευματικό σύστημα, κοσμοαντιλήψεων, κοσμοθεωριών, θεοκεντρικών δογμάτων, οικονομικών δογμάτων γύρω από αυτά και προχώρησαν σε εξωτερικά ανοίγματα στην βάση μιας ισλαμικής κοσμοαντίληψης που ήθελε το νεοτουρκικό κράτος τον ηγεμόνα-σωτήρα των μουσουλμάνων όλου του πλανήτη και μια εκτεταμένη τουρκοκεντρική γεωπολιτική θεώρηση του κόσμου.

Δύο ολόκληρες δεκαετίες οι νεοισλαμιστές πάλευαν στην μια πλευρά εσωτερικά για να κυριαρχήσουν και το πέτυχαν και στην άλλη πλευρά εξωτερικά για να ανοίξουν λεωφόρους μιας ηγεμονικής εξωτερικής πολιτικής. Αυτό που θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε με έμφαση είναι ότι διάνυσαν πολύ δρόμο και με μεγάλη ταχύτητα.

Η τροχιά τους ακόμη και αν σύντομα αποχωρήσουν άφησε αποτυπώματα ενδεχομένως ανεξίτηλα. Για να το πούμε διαφορετικά, όλα δείχνουν ότι ΑΝΟΙΞΑΝ ΤΟΝ ΙΣΛΑΜΙΚΟ ΑΣΚΟ ΤΟΥ ΑΙΟΛΟΥ μέσα σε ένα κράτος όπου η μέριμνα των κρατούντων ήταν να μην υπάρχουν άνεμοι στο πλαίσιο μιας εύθραυστης πλην επί μακρόν βιώσιμης τάξης.

Άλλως πως, άλλαξαν την τροχιά του κεμαλικού κράτους στα πεδία των πνευματικών δρώμενων: Επί δύο δεκαετίες ανέμιζαν την θρησκεία πάνω σε μεγάλες σημαίες –και για να μιλήσουμε ξανά με τους παραστατικούς Κονδύλειους τρόπους, σε βαθμό που ίσως πλέον είναι δύσκολο να κατεβάσουν κάποιοι άλλοι τον Αλλάχ στο υπόγειο αλλά ούτε καν στον προθάλαμο ή την βιτρίνα– και προκάλεσαν σημαντικές αλλαγές στην οικονομία που έβγαλαν την Τουρκία από το προ-νέο-ισλαμικό βάλτο.

Για τον τουρκικό στρατό όπως κινήθηκε και όπως δομήθηκε την τελευταία δεκαετία ένας ακριβής προσανατολισμός δεν είναι εύκολο να αναγνωριστεί. Σίγουρα οι νέο-ισλαμιστές έκαναν πολλές αλλαγές για να κατεδαφίσουν τους ελέγχους του κεμαλικού κατεστημένου και την ασφυκτική εποπτεία των τουρκικών ΕΔ ως θεματοφυλάκων του κράτους όπως δημιουργήθηκε και όπως εξελίχθηκε.

Όμως, ποτέ δεν ξέρεις τι γίνεται, ιδιαίτερα όταν οι αξιωματικοί ενός από τους μεγαλύτερους στρατούς του κόσμου επί δύο αιώνες έμαθαν να είναι όχι μόνο το κράτος αλλά και οι εντολείς της πολιτικής και της κοινωνίας, καθώς επίσης και σημαντικός οικονομικός παράγων.

Στην εξωτερική πολιτική λίγα χρειάζεται να ειπωθούν για πράγματα που καταμαρτυρούνται καθημερινά και πασίδηλα:

Τα περιβόητα «μηδενικά προβλήματα» πολλαπλασίασαν τα προβλήματα σε βαθμό και σε έκταση που είναι αμφίβολο αν μπορούν, έστω και στοιχειωδώς, να ελεγχθούν στοιχειωδώς.
Η δε κατάσταση στα Ανατολικά της σύνορα εν πολλοίς και λόγω απίστευτα λανθασμένων επιλογών της Άγκυρας εξελίσσεται σε ριζικές ανακατατάξεις ιδιαίτερα όσον αφορά τους Κούρδους, σε βαθμό που είναι πλέον αμφίβολο εάν μπορεί να επιβιώσει το νεοτουρκικό κράτος στην παρούσα του μορφή.

Για να αντιληφθούμε στοιχειωδώς το πώς κινείται η Τουρκία και γιατί εκτιμάται ότι βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού, είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε τους προσανατολισμούς των νέο-οθωμανών νέο-ισλαμιστών που όπως είπαμε επηρέασαν ανεξίτηλα πλέον την τροχιά του νεοτουρκικού κράτούς.

Σκοπός του παρόντος υπογραμμίζεται ξανά δεν είναι να εξαντλήσει τα μεγάλα ζητήματα του τίθενται. Αντίθετα σκοπός είναι να υπογραμμιστεί αυτό που επί δύο δεκαετίες γράφουμε εμείς και άλλοι, ότι δηλαδή η Τουρκία λόγω έλευσης των νέο-ισλαμιστών και ανεξαρτήτως του πως θα εξελιχθούν τα πράγματα βρίσκεται σε μετάβαση.

Στην Ελλάδα «είχαμε την τύχη» ή καλύτερα την ευκαιρία να κατανοήσουμε την τις εξελίξεις Ανατολικά του Αιγαίου διότι μετά από παραίνεση πολλών –Ν. Σαρρή, Σπ. Μαρκεζίνη, Σ. Καλεντερίδη, ο υποφαινόμενος, ο Γ. Μάζης κ.α.– έγινε στην Ελληνική γλώσσα η πρώτη μετάφραση του «Στρατηγικού Βάθους». Ακολούθησαν μεταφράσεις σε πολλές άλλες γλώσσες.

Σχεδόν ταυτόχρονα μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε το προγενέστερο αλλά ακόμη σημαντικότερο βιβλίο του Αχμέτ Νταβούτογλου «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες». Στην συνέχεια αυτές οι αναλύσεις υπό το πρίσμα και εμπειρικών μελετών έγιναν το κύριο αντικείμενο του συλλογικού έργου Το στρατηγικό βάθος και η Τουρκία επιμ.: Η. Κουσκουβέλης, Σ. Λίτσας,

Στο τελευταίο, έγραψαν κείμενα που σήμερα γίνονται πολύ επίκαιρα. ο Ηλίας Κουσκουβέλης, Πολιτική των «μηδενικών προβλημάτων» με τους γείτονες ή προβληματική πολιτική; Ο Ιωάννης Μάζης, Νταβουτογλιανή προσέγγιση και γεωπολιτική ανάλυση: Κριτική παρουσίαση. Ο ισραηλινός Amikam Nachmani,

Η ανατολική Μεσόγειος: Δραματικές αλλαγές, δραματικές ευκαιρίες. Ο Νικόλαος Ραπτόπουλος, Η θέση του ισλαμικού κόσμου στη στρατηγική της ισλαμικής κυβέρνησης ΑΚΡ. Μια περίπτωση εργαλειακής χρήσης των «προνομιακών» σχέσεων. Ο Σάββας Καλεντερίδης, Η Τουρκία σε κρίσιμο σταυροδρόμι: Από τον Κεμαλισμό στο μετριοπαθές (;) Ισλάμ. Ο Σπυρίδων Ν. Λίτσας, H θεωρία της ήπιας ισχύος στο πλαίσιο των νέο-οθωμανικών προσανατολισμών: Μια ενδοσκόπηση στο Στρατηγικό βάθος. Και ο υποφαινόμενος, Νέο-οθωμανισμός και τουρκική στρατηγική μετά το 2002. Συγκριτική ανάλυση της ελληνικής και της τουρκικής στρατηγικής.

Στην αρχή της παραγράφου γράψαμε «είχαμε την τύχη και την ευκαιρία» να διαβάσουμε έγκαιρα αυτά τα κείμενα. Αυτό γιατί ο στρατηγικός προσανατολισμός μιας χώρας και ο πολιτικός και στρατηγικός ορθολογισμός των αποφάσεων απαιτεί σωστή γνώση. Επιπλέον, καλά κάνουμε να θυμόμαστε πάντα τον Sun Zu: “Εάν γνωρίζεις τον εχθρό σου και τον εαυτό σου, δεν έχεις ανάγκη να φοβάσαι το αποτέλεσμα ακόμη και εκατό μαχών. Εάν γνωρίζεις τον εαυτό σου αλλά όχι τον εχθρό, για κάθε νίκη που κερδίζεις θα έχεις και μια ήττα. Εάν δεν γνωρίζεις τον εαυτό σου, ούτε τον εχθρό, θα νικηθείς σε κάθε μάχη.»

Βασικά, μπορεί ο Νταβούτογλου να αποχώρησε από την πρωθυπουργία –σε συνεννόηση με Ερντογάν; παραμένει στην εφεδρεία; Θα αντικρούσει τον Ερντογάν ανοικτά; κτλ, όλα είναι ερωτήματα, το πρώτο βέβαια είναι το πιο απίθανο και πιο αμφιλεγόμενο– αλλά η μελέτη των έργων του και το γεγονός ότι ήταν ο μέντορας του Ερντογάν πολύ πριν ανέλθουν στην εξουσία, θα βρίσκεται στην επικαιρότητα ως ο «καθοδηγητής» των τάσεων των δύο τελευταίων δεκαετιών.

Αυτές είναι τάσεις και προσανατολισμοί, υπογραμμίζουμε, οι οποίες εντοπίζονται τόσο στην πράξη όσο και σε μια συγκριτική μελέτη του «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» με το «Στρατηγικό βάθος». Στο πρώτο, ο Νταβούτογλου έδωσε το «Επαναστατικό» ισλαμικό στίγμα των παραδοχών του. Στο δεύτερο ολοφάνερα έκανε ένα τεράστιο και αυθαίρετο άλμα: Αφού συγκράτησε την ισλαμική ρητορική πρότεινε με κλασικό τρόπο την ανάδειξη του Τουρκικού κράτους ως του ηγεμόνα των εκατοντάδων εκατομμυρίων πιστών μουσουλμάνων.

Λίγοι πρόσεξαν αυτοί την λεπτή διαφορά η οποία στην επιστημονική έρημο στην οποία ζούμε έμεινε επιστημονικά ανεξέλεγκτη. Παραμένει όμως ότι το εγχείρημα των Νταβούτογλου και Ερντογάν τις δύο τελευταίες δεκαετίες ήταν να «παντρέψουν» την ισλαμική πίστη (εργαλειακά ή όχι είναι ένα μεγάλο ζήτημα άλλης τάξης) με το ισχυρό και από άποψη κρατικής οργάνωσης εύρωστο κεμαλικό κράτος.

Μπορεί ο Ερντογάν ή κάποιοι άλλοι αντίθετοί του να αλλάξουν αυτές τους προσανατολισμούς αυτών των τάσεων και προς τα πού;

Ο Νταβούτογλου, σε κάθε περίπτωση στην ιστορική συγκυρία των τριών τελευταίων δεκαετιών δεν είναι τυχαίο πρόσωπο καθότι ως διανοούμενος και στην συνέχεια ως πολιτικός χάραξε το όνομά του πάνω σε συγκεκριμένους προσανατολισμούς μέσα στους οποίους πλέον αναπόδραστα κινείται το νεοτουρκικό κράτος.

Περισσότερο ο Νταβούτογλου και λιγότερο ο Ερντογάν. Ο τελευταίος λογικά θα πρέπει να βρει νέο-Οθωμανό αντικαταστάτη των ίδιων προδιαγραφών.

Ισλαμισμός, νέο-Οθωμανισμός, τουρκικός εθνικισμός και ο ύστερος νέο-ισλαμισμός είναι συγγενείς τάσεις που πάντοτε συνευρίσκονταν μέσα στο τουρκικό κράτος. Σημασία έχει εδώ να υπογραμμίσουμε την σύνθεση που επιχείρησαν οι νέο-ισλαμιστές με μέντορα τον Νταβούτογλου και πολιτικό ηγήτορα τον Ερντογάν.

Κάνουμε λοιπόν τις εξής σύντομες επισημάνσεις:

• Ο Νταβούτογλου επηρέασε βαθιά την ηγεσία των νέο-ισλαμιστών και μεγάλου μέρους της κοινωνίας και τον κρατικών λειτουργών προσανατολίζοντάς τους προς την δική κοσμοαντίληψη.
• Αυτό κάνοντας, ένωσε τα νήματα –ή τουλάχιστον προσπάθησε να τα ενώσει– των προγενέστερων σκόρπιων ισλαμικών / νέο-οθωμανικών ρευμάτων, συνάμα και τα ενέταξε σε ένα νέο μεγάλο ρεύμα που φούντωσε εκτινάσσοντας την Τουρκία εκεί που είναι τώρα.
• Ο Νταβούτογλου και το σύστημα ιδεών, θέσεων, δογμάτων και εκλογικεύσεων που παρήγαγε στα κατά τα άλλα σημαντικά κείμενά του, εκτός του ότι πολλούς επηρέασε, συνθέτουν ένα κρίκο μιας μεγάλης νέο-ισλαμικής / νέο-Οθωμανικής αλυσίδας που όπως είπαμε πιο πάνω ποτέ δεν έπαυσε να υποβόσκει στο υπόβαθρο του νεοτουρκικού κράτους επί ένα αιώνα.
• Το ποτάμι ως προς τούτα δεν αντιστρέφεται ενώ πολλές εναλλακτικές συγκρουόμενες ή συγκλίνουσες τάσεις είναι πιθανές:
• Προσπάθεια αρπαγής της εξουσίας από πιο φονταμενταλιστές / εθνικιστές που πάντοτε είχαν ισχυρά ερείσματα στα θεμέλια.
• Σε πρόσφατο συνέδριο υποστήριξα ότι λόγω φύσης της ισλαμικής πίστης –και στο «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» ο Νταβούτογλου είναι πολύ κοντά στον θεοκεντρικό φονταμενταλισμό περιγράφοντας το γεγονός ότι οτιδήποτε μεταξύ Αλλάχ και πιστού, όπως πχ οι κρατικές δομές, αναφέροντας και το μοντερνιστικό τουρκικό κράτος, είναι ασύμβατο– η προώθηση ενός μείγματος τουρκικού ηγεμονικού εθνικισμού, ισχυρών δογμάτων ισλαμικής πίστης και νέο-Οθωμανικών μεγαλομανιών, ενδέχεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις να έχει πάνω στο Τουρκικό κράτος ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ τύπου ISIS.
• Όποιος διαβάσει το κοράνι γνωρίζει ότι σε μια πιθανή κατάσταση εσωτερικών διενέξεων και από-νομιμοποίησης του νέο-τουρκικού κράτους ενδέχεται να οδηγήσει σε ανάλογες και αντίστοιχες καταστάσεις με αυτές που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια στα Ανατολικά σύνορα της Τουρκίας.
• Ο Νταβούτογλου, επιπλέον, παρήγαγε ένα ολόκληρο σύστημα στρατηγικών εκλογικεύσεων για την θέση και τον ρόλο της Τουρκίας ως ενός ισχυρού και ηγεμονικού κράτους συμπαρασύροντας σε αυτή την λογική την πλειονότητα της κοινωνίας και του πολιτικού κόσμου. Το κατά πόσο αυτό είναι εφικτό ή κατά πόσο βιάστηκαν και σκόνταψαν είναι ζήτημα άλλης τάξης. Παραμένει γεγονός ότι η Τουρκία είναι σε αυτή την τροχιά ενώ οι συνέπειες στον περίγυρό της και στο εσωτερικό της χρήζουν αντιμετώπισης ανεξαρτήτως εσωτερικών εξελίξεων.
• Μια πιθανή συρρίκνωση της εσωτερικής νομιμοποίησης, ιδιαίτερα εάν συνοδεύεται με «εμφύλιους» ποικίλων ειδών και βαθμίδων μεταξύ των νέο-ισλαμιστών / νέο-Οθωμανών, κοσμικών και τούρκων εθνικιστών, ενδέχεται να οδηγήσει τον εκάστοτε επικεφαλής πολύ περισσότερο δε τον μεγαλομανή Ερντογάν στο να αναζητήσει «εκτόνωση» στο εξωτερικό της χώρας.
• Λογικά το πιθανότερο πεδίο εκτόνωσης είναι Δυτικά, δηλαδή στο Αιγαίο και στην Θράκη.
• Κανείς θα πρέπει να ξέρει ότι η Τουρκία εκτός και εάν εισέλθει σε ένα μεγάλο εμφύλιο, όποιος και εάν κυριαρχεί στην Άγκυρα θα διαθέτει ένα από τους ισχυρότερους στρατούς του κόσμου.
• Αν και αυτό λέγοντας κάνουμε μια παρένθεση πιθανολογώντας, κανείς θα μπορούσε να εξετάσει την Τουρκική προκλητικότητα των τελευταίων μηνών συν κάποιες προειδοποιήσεις της Μόσχας ως τάσεις που αναπτύσσονται και που γνωρίζουν τα επιτελεία των μεγάλων δυνάμεων. [Επί αυτού όπως και για μερικά ακόμη ζητήματα θα επανέλθουμε. Για την Ρωσία πολλά λέγονται, εκτιμάται συχνά υπερβολικά και συναισθηματικά. Η στρατηγική όμως απαιτεί πολιτικό και στρατηγικό ορθολογισμό σύμφωνα με τις κρατοκεντρικές λογικές]
• Δεν θα επεκταθούμε στην ανάλυση των εξέταση των νέο-ισλαμικών και νέο-Οθωμανικών αντιλήψεων, στάσεων και προσανατολισμών καθότι τόσο ο υπογράφων όσο και πολλοί άλλοι το έκαναν τα τελευταία χρόνια και ο ενδιαφερόμενος δύναται να ανατρέξει (Για μια συλλογή μερικών κειμένων βλ. Νταβούτογλου, Στρατηγικό βάθος και Νταβούτογλου, Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες).
•  

Υπογραμμίζουμε μόνο αυτό που ήδη υπαινιχθήκαμε, ότι δηλαδή οι τάσεις και προσανατολισμοί των δύο τελευταίων δεκαετιών κατά την διάρκεια των οποίων πρωταγωνίστησαν οι ύστερες πλην συγκριτικά πολύ πιο πλούσιες και συγκροτημένες εκδοχές νέο-ισλαμιστών / νέο-Οθωμανών, τούρκων και νεοτούρκων, έθεσε το νέο-τουρκικό κράτος πάνω σε μια τροχιά ενδεχομένως χωρίς επιστροφή.

Τουλάχιστον χωρίς επιστροφή με την έννοια ότι είναι πλέον πολύ δύσκολο να επαναληφθεί αυτό που γινόταν στο παρελθόν: Ο στρατός καιροφυλακτούσε και πέραν μιας γραμμής απλά ανέτρεπε την πολιτική εξουσία και έβαζε την πολιτική στον γύψο για πολλά χρόνια. Βέβαια, όπως υπαινιχθήκαμε πιο πάνω, οι μεταβλητές είναι πολλές και ο Τουρκικός στρατός είναι οργανικά ενταγμένος στο κράτος, την κοινωνία και την οικονομία.

Τα πιο πάνω μπορούμε, συνοψίζοντας, να τα πούμε και διαφορετικά.

• Το νέο-ισλαμικό / νέο-Οθωμανικό / νεοτουρκικό εγχείρημα των δύο τελευταίων δεκαετιών χάραξε μια νέα σελίδα και μια νέα τροχιά για το Τουρκικό κράτος.
• Η αποχώρηση του Νταβούτογλου εκτός και εάν είναι απολύτως συμφωνημένη με τον Ερντογάν (επισφαλής όπως είπαμε εκτίμηση και υποθετική) δεν μπορεί παρά να εντείνει αντιφατικές και αντιθετικές τάσεις τόσο στο εσωτερικό των ισλαμιστών όσο και όλων με όλους.
• ΜΕΤΑΛΛΑΧΘΗΚΕ ΤΟ ΚΕΜΑΛΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ; Κατά κάποιο τρόπο ναι, με την έννοια ότι έγινε ένα ολοένα και πιο φανερό τερατώδες (μιλώντας για την κρατική του υπόσταση) ΝΕΟΙΣΛΑΜΙΚΟΚΕΜΑΛΙΚΟ ΤΕΡΑΣ. Εκτιμήσεις περί αυτό είναι και ειδοποιός διαφορά του πως κινείται το νεοτουρκικό κράτος όπως κινούμαστε στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα.
• Έχουμε ένα μείγμα αξεδιάλυτων και μη εύκολα αναγνωρίσιμων συμπλοκών αναρίθμητων μεταβλητών ενώ ένας εύρωστος κεμαλικός μηχανισμός σταθεροποίησής τους φαίνεται να είναι πλέον απών. Είναι όντως απών;
• Αβασάνιστα μπορούμε να πούμε ότι στην ύστερη αυτή φάση της ισλαμικής / νέο-Οθωμανικής έξαρσης το αποτέλεσμα ήταν μια σκέτη και οικτρή αποτυχία.
• Βασικά, η κρίση ή «κρίση» στις σχέσεις Νταβούτογλου – Ερντογάν που ακολούθησε αυτές του Γκιουλέν και του Γκιουλ μετάλλαξε το νεοτουρκικό κράτος δημιουργώντας μια ρευστή, ασαφή, μπερδεμένη και ακατάστατη δομή που γίνεται ολοένα και πιο προβληματική, ιδιαίτερα εάν λάβουμε υπόψη ότι αποδεσμεύτηκαν δυνάμεις όπως οι Κούρδοι που επί δύο αιώνες βρίσκονταν υπό πλήρη έλεγχο και σε καταστολή.
• Ταυτόχρονα, και επειδή τα επιτελεία των μεγάλων δυνάμεων συμπεριλαμβανομένων και των ισραηλινών ξέρουν πολύ περισσότερα από όσα εδώ γράφονται. Οι μόνοι που φαίνεται να μην ξέρουν είναι από οι καιρό «αποχαυνωμένοι» «παγκοσμιόπληκτοι» νεοέλληνες λόγω κυριαρχίας κατευναστών κάθε είδους. Είναι τα λεγόμενα «πνευματικά και πολιτικά ελίτ» και όσα μέλη της κοινωνίας έχουν πληγεί πνευματικά και γνωστικά από τους ειδικούς της «διπλωματίας των ζεϊμπέκικων» και των «κουμπάρων».
• Ο πιο κρίσιμος παράγων για κάθε κράτος, δηλαδή η διεθνής δομή, η κατανομή ισχύος και οι στρατηγικές των μεγάλων δυνάμεων ενδέχεται να αποδειχθούν αποφασιστική εισροή [«Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων. Η σύρραξη στη Συρία και ο ανελέητος ηγεμονικός ανταγωνισμός ως καθοριστικός παράγων των περιφερειακών διενέξεων» http://www.ifestosedu.gr/130MearsheimerSyria.htm].
• Πιο απλά, παρόμοια με την Ελλάδα, μια ταχύρρυθμη αύξηση των εντάσεων και απώλεια ελέγχου στο εσωτερικό θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα εκκρεμές το οποίο θα κυμαίνεται από εμφύλιο μέχρι πολιτική αστάθεια. Εκκρεμές το οποίο θα μπορούσε να επηρεάσει τα τουρκικά δρώμενα με τρόπους που οι νεότουρκοι ούτε καν φαντάστηκαν.
• Εν τέλει, όσο πιο ατελές είναι το εγχείρημα των νέο-ισλαμιστών / νέο-Οθωμανών τόσο ατελέστερο θα είναι το νεοτουρκικό κράτος όπως διαμορφώθηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες και τόσο ατελέστερα θα πορεύεται.

Οι συνέπειες για το καταβυθισμένο νεοελληνικό κράτος (βασικά πλέον κατεδαφισμένο οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά) θα είναι βαθύτατες όπως και να εξελιχθούν τα πράγματα.

Για την ανευθυνότητα των ανώτατων εξουσιών στην Ελλάδα και Κύπρο, βέβαια, κανείς δεν έχει παρά να εκφράσει τον πολιτικό και πνευματικό αποτροπιασμό του.

Ενώ από καιρό όπως γράψαμε ξανά η Τουρκία είναι ένα τρελό λεωφορείο τα νεοελληνικά και (νεο)κυπριακά «ελίτ» ακάθεκτα πορεύονται προς «λύση». Δέσιμο δηλαδή της Κύπρου πάνω στο τρελό λεωφορείο-Τουρκία, στρατηγική παγίδευση των Ελλήνων με ομηρεία εκατοντάδων χιλιάδων ομοεθνών και συνέχιση του κατευνασμού στο Αιγαίο και στην Θράκη. Συν όλα τα υπόλοιπα αυτονόητα και πασίδηλα.

Πηγή OnAlert


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου
 

Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση